Cənubi Azərbaycanda Türk ləhcələrı
Böyük Rəsuloğlu – Yaz 1995
Böyük Rəsuloğlu – Yaz 1995
1- Gırış
2- Təbrız ləhcəsı
3- Qaradağ ləhcəsı
4- Yamçı ləhcəsı
5- Uyğur ləhcəsı
6- Marağa ləhcəsı
7- Ərdəbıl ləhcəsı
8- Zəncan ləhcələrı
9- Həmədan ləhcəsı
10- Xələc ləhcəsı
:::: Xəritə
Gırış
İranda İslam inqilabindan sonra azad hava çəkmək üçün daha çox Azərbaycana get gəli uyğun görmüşdüm. Ona görə də və inqilabdan sonrakı ab havanın təsiri altında müsbət bir iş görmək üçün öz vilayətimizdə imkanlar axtarırdıq. Xoşbəxtlikdən çalışdığım mühəndis muşavır şirkətinə bir projə təklif edildi. "torpaq-su projələri axtarıb tapmaq və həyata keçirmək". Yüksək səviyədə istehsala qatqısı da ola bilən və çox qazanclı hesab edilən projələrdən neçəsinin icra olunub neçəsinin üstünü töz basdı məsələsi bu məqalənın çəmbərinə girməz.
Ancaq Cənubi Azərbaycandaki Türk ləhcələrini öyrənmək üçün əlimə keçən bu fürsətdən istifadə edib, əlimdən gəldiyi qədər onları ayird etməyə çalışdım. Əsasən o proyektlərin mutaliəsi üçün Cənubi Azərbaycanin bütün ərazilərində olan vilayətləri, dağları, obaları, çayları gəzıb dolanmalı və məlumat toplamalıydıq. Mən bir maqnitofon və bir də dəftər alaraq dilimizin incəliklərini və muxtəlif bölgələrdə danışıq şivələrini, ve projələr üçün öyrənilməsi lazim olan başqa məlumatları birlikdə toplamağa çalışdım.
Dilçi olmadığıma görə bu araşdırmanı elmi aparmaq imkanım yox idi. Amma bir məsələyə inanırdım, Cənubi Azərbaycanda bu günə qədər bizim milli varlığımızın muxtəlif sahələrində heç bir əməli-elmi tədqiqat aparılmadığına görə mənim ortaya çixartdığım ləhcə fərqləri elmi baxımdan düzgün olmasa belə, gələcəkdə elmi tədqiqat və araşdırmaların aparılması üçün bir işıq yolu göstərəcəkdir. Şimali Azərbaycanda olduğu kimi dilimizin, mədəniyətimizin, ədəbiyat və başqa sahələrin elmi tədqiqatinin köklü aparılmasını arzulayaraq əsas məsələni aydınlatmağa çalişacağam.
Xəritə birdə Cənubi Azərbaycanın muxtəlif ləhcəl və ya şivələrində danışan bölgələrı göstərılmışdır. Bu bölgələndirmədə üç əsas amil yəni:
a - Bölgələrin özəllikləri b - Fonetik özəllikləri c - Dil qaydaları: (1- Umumi dil qaydaları. 2- Ses uyumu.) öz çalışmama ustə götürməyimə baxmayaraq, aşağıdakı xususiyətləri də gözdən qaçırmamışam.
1 - Dilimizin təmiz və düzgün danışıldığı ləhcələr
2 - Dilimizdə olan sözlərin baş hərfində işlənməyən hərflər məsələsi
3 - Danışılan dilin qədim yerlı Türkcə və ya sonra inkişaf edib Azərbaycana gələn Türkcə olması
4 - Muxtəlif Türk boyları ilə ilgili olan ləhcələr
5 - Tarixi qondum – köçdumlər
6 - Xalq arasında olan və sinədən sinəyə keçmiş hekayələrin təsi dairəsi
7 - Fars bölgələrinə yaxınlıq və ya uzaqlıq və onun təsirləri
8 - Kənd və şəhərlərdə danışılan dil fərqlikləri
9 - Şimali Azərbaycan ləhcələri ilə tutuşdurma
Yuxarıdakı yazılan xususiyət və özəlliklərə görə Cənubi Azərbaycanda danışılan Türkcənın 9 ləhcəsını göstərmək mumkundur. Ancaq və təəssüflə Cənubi Azərbaycanda ana dilində məktəb və mədrəsə olmadığına görə ədəbi dil inkişafi da movcud deyıl. Ona görə də umumi bir dil yaxınlığı olmayıb, bölgulədiyimiz ləhcələrın öz arasında da muxtəlif uzaqlıqlar görulməkdədır. Əgər radio və televiziondakı qəsdən pozuq bir dillə hazırlanmış verılışlərın özəl ləhcələrın nəzərə alarsaq bu araşdırma öz önəm və əhəmiyətini itirər. Ona görə və baxmayaraq ki sözü keçən verılışlərın mənfı təsırı bəlli bir dairə çərçivəsində özünü göstərmişdir, məktəblərin açılmasıyla və dilimizin öz gözəlliklərini qoruyaraq ədəbi formasında öyrənilməyə başladıqdan sonra o verılışlərın mənfı, pozucu, yıxıcı təsirləri çox tez aradan qalxacaqdır. Bu gün Cənubi Azərbaycan və Tehranda, Şimali Azərbaycanın qazet və jurnalları və ya radio və televizyon verılışləriylə öz yazı və danışıq dillərini formalaşdıran minlərcə alim, şair, yazıçı və aydın cəmiyətlərin dilindəki saflıq, duruluq və uyğunluq buna bir missal kimi göstərilə bilər. Ancaq bilindiyi kimi mədəni və mənəvi təsir ünsürlərindən sistemli və düzenli istifadə imkani olmadığına görə təsır dairəsı genışlənməmışdır. Yuxarida qeyd edilən mündəricat əsasında adı keçən 9 ləhcənı bir-bir aydınlatmağa çalışacağam. Umid edirəm faydalı olsun.
1 - Təbrız ləhcəsı
Şimali Azərbaycanın Şəkı ləhcəsınə yaxın olan bu ağız, Təbrız və onun ətrafında olan iri-xırda şəhər və qəsəbələrdə danışılan dildir. Bu ləhcə Təbrızın cənubunda yerləşən Üskü, Xosrovşəhr, Azərşəhr və onların tabeliyində olan kəndlərdə işləndiyi kimi, Səhəndin şimal ətəklərində yerləşən kəndlərın, Mehranrud çayının qərbindəki məntəqədə olan Vasmınc və ətrafı ilə, Herbı, Bərə, Liqvan, Sparaxan, Xələtdükan kimi yerlər az fərqlə bu ləhcədə danışırlar. Bu ləhcə ən əsgı Türk dilinin özəlliklərini daşımaqla bərabər, bu günkü dil qaydalarına çox da uymayan, xususiylə Təbrızdə incə və qaba səssızlərının uyuşmazlığını görmək mümkündür. Yuxarıda adı çəkilən kəndlərdən Herbı-Bərə-Liqvan kimilərinin adları və geyımlərı, onların barəsində deyilən hekayələr və həmçinin torpaqlarının otlu, ələflı və suyunun bol olduğu, onların çox qədımdən oralarda yaşadıqlarını göstərır. O bölgədəkı kəndlərın böyük əksəriyətində az zaman bundan öncəyə qədər qoyun dərisindən geyim və papaq hazırlanıb istifadə edilirdiki bəzi yaşlılarında bu gündə elədir. Bəzi kəndlər haqqında yayılan bir hikayəyə əsasən Kərbəla savaşı zamanı onlar varmışlar, ancaq muharibəyə qoşulmamaq üçün öküzə minib yola düşüblər. Sparaxanın bir Hün Kəndı olduğunu o adın Hün sərdarı adından gəlməsiylə baölamaq olar. Hər halda hələ “r” səsının dilimizə keçmədiyi dönəmə aid bu ləhcədə qardaşa - qəydəş, Rəhımə - Yəhım, gəlırəmə - gəliyəm deyildiyi kimi Təbrızlılərın gəlsəkə - gəlsux işlətməsinə baxmayaraq adı çəkilən kəndlərın bəzilərində (Herbı-Bərə) onun gəlsox şəkilində işləndiyi görünməkdədır. Bu ləhcədə sözlər uzadılır, ancaq təhəkküm qabalığı davam edır. Səs uyuşumu, xususilə incə səssızlərdən sonrakə yapışdırmalar və əklər səs qaydasını pozar, gələcəyəm yerınə gələcağam işlənər. böyük fel gücünə sahib olan Türkcə onun umumi qaydalarının pozulmasına icazə verməmişsə də, oxumuş kütlənın dilinə keçmış xarici sözlər az deyil, ancaq Təbrızlılərın anadilində yenı sözlər kəşf etmədəkı böyük qabiliyətini nəzərə alsaq bu bölgənın söz dağarcığının çox dolu olduğunun səbəbini öyrənmək olar. Təbrız ləhcəsının başqa bir özəlliyində indiki zamanın üçüncü şəxsindəki fellərin sonuna onun son səslisinə tabe olaraq “i”, “ı”, “u”, “ü” artırılmasıdır (gəlırı – qalxırı)
Təbrız şəhərındə öz içində yaxın keçmişə qədər üç ayrı danışıq forması mümkün idi:
- Şimal qərb məhəllələrində yəni Şamqazan, Hokmabad, Münəccım, Qarağac
- Dəvəçı, Əmrəqız, Lılava, Xətıb
- Şeşgılan, Bağmeşə, Xiyaban, Maralan və mərkəzı bölgələr
Ancaq son zamanlarda kəndlərdən olan köçün muxtəlif cəhətlərdən müsbət təsir göstərdiyinə görə ağızlar bir birinə yaxınlaşdığı kimi umumiləşmış olması da görünməkdədır.
2 - Qaradağ ləhcəsı
Cənubi Azərbaycanda ən düzgün danışılan Türkcədır. Çox sərt və təmamən dil qaydalarına riayət edildiyi bir ləhcə olmasına baxmayaraq istər qaba, istər incə səssizlər daşıyan fellərin sərfı bütün hallarda yumuşaq səssizlərlə amma sərt olaraq davam edər; gəlmək felinin sərfı, gələciyəm, gələcəklər deyildiyi kimi, almaq felində də alaciyəm, alaceyik, alacəklər formasında işlənir. Bundan başqa qayda pozuntusu olmayan bu bölgənin bəzi kəndlərində “x” hərfı yoxdur. Xususilə Ərəb sözü olaraq dilimizə keçmış olan sözlərdə “x” yerinə “h” işlənir. Misal üçün: Xurma-ya “Hurma”, xanım-a “hanım” deyilir. Daha öncə adını çəkdiyim Mehranrud çayının həmən şərqındə yerləşən Dizə kəndındə Əsgər Dərzı oğlu Rəhım, klassık savadı olmayan mənım musahibim Türkcənı ən gözəl danışan bir numunə kimi hələ də yaşamaqdadır. “R” ilə başlayan sözlərın başına “i” səsı artıraraq Rəhımə - İrəhım deyilən bu bölgədə dilimizin öz qayda və qanunlarını saxlamaqdan başqa, bu gün çox yerlərdə ölmüş və hətta şimalin ədəbi dilindən çıxmış bəzı xususiyyətlər hələ də qorunmaqdadır. Diri və canlı heyvanı bir tərəfə aparmağa, “aparmaq” dedikləri halda, əliylə və ya çiyin və kürəkdə daşına bilən cansız maddələrın daşımasında “götürmək” felindən istifadə edirlər.
Misal: Malları suvarmağa və ya otarmağa apar. Biçinçilərin ikindi çörəyını ğötür.
Cik şəkilcəsındən istifadə edərək, bir sifətin kəmiyətini kiçitmək üçün genış istifadə olunur. Məsələn: bildir (keçən il) “puturaq” olan bizim alma bağında bu il ağaclar “azcaçıq” gətirib.
Bu ləhcənın danışıldəğı yerlərı, Təbrız ləhcəsındən ayıran Mehranrud çayının həmən şərqındəkı Dizə kəndındən başlar, Səhənd dağlarının şərq ətəklərındəkı Mətənəq, İranaq, Seysandan keçər, Sərəskənd, oradan Marağa əyalətinin şərqindəki Sayın Qaladan keçıb, Bostanabad, Miyana, Sarab, Qaradağ və Əhərdən sonar Xivə və Muğanın bir qismətin öz ortuyu altına alar. Dar bir boğazla Arazın qırağıyla Culfanı keçər və Qaraqışlaq, Bəycan, Ərəblər, Nazik, Mərgənlər, Qaraquluqlar, Mərkıt və Qayqacda sonra Qərə əyindən sonra yavaş - yavaş Urmu şivəsinə yaxınlaşar. Gözə çarpan xusus, bu bölgənın çoxunda Dədə Qorqud həkayələrinin islam donu geyinmiş şəklinin hələ də sinələrdə və dillərdə olmasıdır. Klassık savadı olmayan ancaq bu həkayətlərın çoxunu sinədəftər olan Dizə kəndındəkı mənım ikinci musahıbım Heydər oğlu Hüseynqulu bu sözlərın diri şahididir.
3 - Yamçı ləhcəsı
Şimali Azərbaycanın Naxcıvan və xususilə Ordubad ağzına yaxın olan bu ləhcənın mərkəzını Mərənd şəhərı saymaq olar. Sofiyan, Yamçı, Güney mahalı şəbüstər, Xaminə, Dizə xəlil, Dəryan, Şanıcan, Gəmıçıdən sonra Urmu qolunun şimalin Qapsar, Zunuz, Gəlınqaya, Ələmdar – Gərgənın cənub kəndlərı və Mərənd düzündə Yamçı, Yekan mahallarından Evoğlu və ordan sonra Ağçayda yavaş – yavaş Qaradağ ləhcəsınə yaxınlaşır. Bu ləhcədə pozqunluğun az olmamasına baxmayaraq, Qaradağ ləhcəsının tərsınə sözlər daha yumuşaqdır. “Qablama yerınə qəbləmə”, “qabaq yerınə qəbəq” dedikləri kimi, qardaş yerinə qərdəş sözu işlənər. Ancaq səs uyuşumu tam olaraq riayət edilir. Fel az uzanır, Təbrız ləhcəsıylə Qaradağ ləhcəsı arasında yer tutar. Zunuz və Mərəndın özu ən qədım yerləşım mərkəzlərındən olmasına baxmayaraq Yam gədiyindəki Yam kəndı və ətraf kəndlərıylə Mərənd ovasındakı Yamçı və ona tay kəndlərın Muğul köçləriylə gəldikləri bəllidir. Çünkı həm o kəndlərın adının Muğulca olması, həm də ləhcələrının qarışmasına baxmayaraq bəzı özəllikərın qoruyub saxlamışdır. Ancaq bütün bunlara bərabər o hududlar daxilindəki ləhcə çox əsgi və orta dillərin bir-bir ilə qarışıb, tərkıbləşməsındən xəbər verır. Bu bölgədə neçə məsələyə diqqət yetirmək lazimdir.
Sofiyan və ətrafında bütün fellərın ikinci şəsinin keçmişdəki halını göstərmək üçün felin səssizlərinə ğörə, “ddi”, “ddy” və s. işlədirlər. Misal üçün: Gəlibdi yerinə gəliddi, vurubdu yerinə vuruddu və s. deyilir. Maraqlı olan budur ki Uyğur-Avşar adı verdiyimiz Urmu ləhcəsınə tabə olan Salmas şəhərlərındə də eynı badisə görünməkdədır. Bu ləhcənın ərazisinə daxıl olan və Urmu gölünün şimalinda yerləşən Qıpçaq kəndının xalqı bam başqa bir ləhcəyə yiyələnmışlər, hətta bu məqalədə qeyd edılən ləhcələrdən heç birinə tabə deyillər. Bura da bir xususiyyətı də dərc etmək gərəkdır, o da bu kənd əhalisinin gözlərinin rəngı və qıyıqlığındakı fərqın gözə çarpmasıdır.
4 - Uyğur ləhcəsı
Cənubi Azərbaycan Türkcəsının ən düzgün danışılan ləhcələrındən biridir. Sovucbulaq yaxınlığından Sulduz Qarapapaqlarına ordan da Urmu-Salmas-Xoy və Türkiyə hududlarına qədər uzanan bölgənın çox gözəl dil xususiyyətləri və uyumları və məqalənın sonunda bir cədvəl veriləcəyinə baxmayaraq, burada qismən mubahisəyə qoyulmasını uyğun görurəm. Muxtəlıf ləhcələrın muxtəlıf zamanlarında, birinci, ikinci, üçüncü şəxslərə aid fel tətbiqində işlədilən mənsubiyətin çeşitliyinə görə aşağıdakı izahati vermək mümkündür. Ancaq onun ən doğrusunu xususən ikinci şəxsın tək və cəm şəkliylə bu ləhcədə görmək mümkündür. Ata sözündən üç ləhcədə missal verilirsə:
1-ci şəxs 2-ci 3-ü 1-ci cəm 2-ci 3-cü
Ədəbı dildə atamın atanın atasının atamızın atanızın alalarının
Təbrız = atavın = = atazun =
Qaradağ = atovuzun = = atovuzun =
Uyğur = atayın = = atayızın =
Bu barədə diqqəti çəkən məsələ budur kı istər Türkiyədəki, istərsədə Şumali Azərbaycandakı rəsmı dildə yiyəlık mənsubiyətının bütün halarında “nin” işlədilir. Misal üçün: “Sənın atanın adı Arazdır – atanın atı bözdur”. Halbukı Urmu ləhcəsındə “sənın atayın adı Arazdır – atayın atı bözdur”. Bu ləhcənın danışıldığı bölgədə aşağıdakı xususiyətlərə diqqət yetirilməlidir. Urmiyə ilə Salmas arasındakı Qüşçü gədiyinin şimalindaki Qarabağ bölgəsındəkı danışıq dili əsas ləhcə ilə fərqlı olaraq Şimali Azərbaycanın qərb dialektınə yaxındır.
Urmunun 10-12 km-dəkı Yiyen Çonqaralısı kəndlərındə danışılan dildə kəndlərın adında olduğu kimi əskı “ng” səsı də saxlanılmışdır. Misal üçün bu və bəzı bunlara yaxın kəndlərdə gəlırsən yerınə “gəlırəng”, qalirsan yerınə “qalıranq” və s. deyılməkdədır. Bu barədə açıqlanması vacıb olan bir xusus da ondan ibarətdır kı Doğu Türkistanda (Uyğurustan) Çinlərin bu gün “Yangçing” yəni yenı Çind dedikləri bölgədə Urumcu şəhrının qərbındəkı çonqaralı adında bir qəsəbə movcuddur. Urmudakı çonqaralılarla Urumcudakı çonqaralı arasındakı bağ və ilişgiləri anlamaq üçün onların dillərindəki yaxınlığı öyrənmək kafidir.
Uyğur-avşar adı verdıyımız bu şivə əslində qeyd edılən Uyğur Türkcəsiylə Xorasandan və sonraları Türkiyədən gəlmış Avşar ellərinin dil qarışımından meydana gəlmış bir ləhcə olaraq qəbul edılə bilər. Dil qaydalarının tam olaraq riayət edildiyi bu bölgədəkı danışıqlarda səs uyuşumu bütün məntəqədə hiss edilir. Ancaq bütün şəxslərdə gedən olum əklərındə felın kökü istər qaba, istər yumuşaq səssizlərlə düzəlmış olsun, cə ilə bağlanır. Qaradağ və Təbrız ləhcəsiylə muqayısə edilirsə aşağıdakı cədvəlı hazırlamaq olar:
Sözün Əsası Yiyəcəyəm Qalacağam
Qaradağ Yiyəciyəm Qalaciyəm
Uyğur-Avşar Yeyəcəyəm Qalacəyəm
Təbrız Yiyəcağam Qalacağam
Bu ləhcənın ən gözəl örnəyı Urmunun 8 km qərbındəkı Qarahəsənlı kəndı olmaqla bərabər, o ətrafdakı kəndlər yəni Zeynallı, Yorqanlı, Balov, Gecın, Velındə, Qala, Torpaq qala, Qarağac da göstərılə bilər. Maraqlı olan hal isə Urmudakı sünnı kəndlərı və salmasdakı Muğul kimi sünnı kəndlərındə daha düzgün Türkcənın danışılmasıdır. Gerçı Salmasın Muğancıq, Xoyun Pərə, Sulduzun Məmmədyar kimi kəndlərının özünəxas şivələrın unutmamaq lazımdır. Bu ləhcədə danışanların da Qarabağ ləhcəsındə olduğu kimi “R” səsındən sözlərın başlanıcığında istifadə etdikləri görünmədədır. Elə sözlərın başına “i” və ya “ı” səsı artiraraq işlədilir. Ancaq Təbrız və Marağa ləhcəsının tərsınə “R” sesı sözlərın ortasında istifadə edılməkdədır.
5 - Marağa ləhcəsı
Bu ləhcə Səhənd dağlarının cənub ətəklərındəkı kənd və şəhərlərındə yayqındır. Marağadan şərqə tərəf Sərəskənd hududlarına qədər yenı Qartovol və Şəlləvənd dərəsınə, Daşatandan cənub doğrultusuna Sayın Qala, Miyandoab (Qoşaçay) aralığında Sovuqbulaq yaxınlarına və Cığatı, Tığatı çaylarının düzlük və ovalarından Məlıkan, Binab, Əcəbşır ilə Azərşəhr aralığına qədər davam edir. Burada da “R” səsının işlənməməsını monqollarla gələn şərqı kök Türklərın və onun yanında Marağanın uzun müddət Elxanlı paytaxtı olmasından irəli gəlsə gərəkdir. Xalq arasında yastı danışıq şivəsı tanınan bu ağızda bir neçə xususiyyət gözə çarpır.
Danışıq şivəsi nə Təbrız ləhcəsı kimi çox uzanar, nə də Qaradağ ləhcəsı kimi çox sərt və kəsgindir, o ikisinin arasinda bir yer tutar. “R” səsı yox deyiləcək qədər az işlənır, istər sözün əvvəlində istər ortasında “Y” səsiylə əvəz olunar. Belə ki “Rəhım” yerınə Yəhım, “gəlırəm” yerınə gəliyəm, “Ara” yeınə Aya işlənır.
Türk dilinin güclü fel quvvəsınə sahıb olduğuna görə əsasən bütün ləhcələrdə nisbi olaraq dil qaydaları qorunub saxlanılmışdır (Xələc adı verdiyimiz ləhcə xaric). Ancaq səs uyuşumu səssızlərlə bitən olaylarda yumuşaq səssızlərdə uyuşum qaydası riayət edilir. Qalacağam yerınə qalacəm, Gələcəyəm yerınə gələcəm, geçdiyi kimi bəzı ad, sifət və əklərdə də söyləniş fərqı görsənır. Missal üçün “Qaraya” qəyə, “Qayaya” qəyə, “Sarıya” Sayı deyılən bu ləhcənın bu bariz numunəsın Qoşaçay düzündə görmək olar. Maraqlıdırkı Qoşaçaya çox yaxın olan və onun şərqındə yerləşən Sayınqala ləhcəsı Qoşaçaydakından təmamən fərqlidir. Ona görədə o bölgənın ləhcəsı Qaradağa daxıl edilibki, bir qurşaq kimi cənubi Azərbaycanın ortasından geçər Makıya qədər dəvam edər.
6 - Ərdəbıl ləhcəsı
Ərdəbıl, Xalxal, Nəmın, Astara, Ənzəlıdən uzanaraq Şirin su məntəqəsındən Məncıl Türklərının, oradan da Qızı üzen çayının Məncıl istiqamətinə dönən, yənı Xalxal bəyliyi ilə Tarım bəyliyi arasındakı qismətının şimalını ehatə edən və bu arada həsrət dağlarındakı 7 meşə kəndındən başqa bütün o bölgədə az çox fərqlə danışılan ləhcədır.
Şimali Azərbaycanın cənub bəyliklərində xususiylə Yardımlıya çox yaxın bir ləhcədır. Şimalı Azərbaycanın Bakı ləhcəsındə Ərdəbıl ləhcəsının izlərını görmək olar. Bu yaxınlığı çox təbii görməl lazimdir çünkı Şah İsmayıl Xətainin Ərdəbıl-Elsevən lərlə quzeyə doğru yuruşlərındə yerlı Türkcə ilə qarışan bu ləhcə son iki yüz ildə Bakının bir nəft şəhərı kimi inkişafından sonra şimala, xususiylə Bakıya üz çevirən cənub işçiləri də bölgədə öz təsirini muxtəlif sahələrdə göstərdiyi kimi dil sahəsındə də göstərmişdir. Bu muddətdə Bakıya gələn cənublıların böyük əksəriyyəti Ərdəbıl bölgəsindəndir. Şimali Azərbaycanın bir çox bölgəsındə və Bakıda görüş soruşdurulması aparılarsa onların 50%-indən yuxarısının birinci və ya ikinci və ya dördüncü babasının cənubdan və onunda çoxunun Ərdəbıl-Sarab bölgəsındən olduğu aşikar olacaqdır. Lənkəran Türklərının böyük bölümü özəlliklə geçmış xan ailələri öz mənsubiyyətlərini Xətai ilə bağlamaqları diqqət çəkicidir. Ərdəbıl ləhcəsındəkı xususiyyətlərı aşağıdakı şəkildə göstərmək mumkundur.
Bu ləhcənın ən böyük xususiyyətı İstanbul Türkcəsində olan “yo” ortalığına bənzəyən cəhətın var oluşudur. Gəlirəm yerınə İstanbulda “gəliyorum” dedikləri kimi Ərdəbıl ləhcəsındə gəleyirəm şəkili işlənir. Çox hallarda “R” səsı atılsa da xususiylə kənd ağzında söylənış qeyd etdiyim formadadir. Bu ləhcənin bir başqa özəlliyi, daha doğrusu Təbrız ləhcəsı fərqı, birinci şəxs cəm mənsubiyyət felın düzəltmə şəkilçilərində, son səsın incə və qalınlığından asılı olmayaraq Təbrızlı-yux la düzəldiyi halda Ərdəbıl ləhcəsındə sən uyuşumu qaydasına tabii olaraq yük və ya yik lə düzəlir.
7 - Zəncan ləhcələrı
Qızıl üzən çayının Tarım və Məncıl istiqamətındə yenıdən şərqə burulduğu məcrasının cənub hissəsindən başlar, Zəncan, Hidəc yaxınlıqlarında Sultaniyə və Xudabəndədən keçıb Bəycarın cənubundan Kürdüstana dayanan bölgələrı ehatə edərək şərqə doğru Sonqur və Qurvə ləhcəsın içinə alar. Mahnışandan Küzəkünana və oradan Qızıl üzən çayının Qız körpüsündən Qaf dağları və Qız Qalasının ətəklərınə qədər uzanan genış bölgənı içinə alan bu ləhcənı danışanlar şərqə tərəf getdikcə daha qəlız və qədım Türk ləhcəsı olan Həmədan ləhcəsınə yaxınlaşır. Həmədan, Bəycar və Zəndan arasındakı ovalarda yaşayan Avşarlar, Beydillilərin yanında, Elxanlıların və xususən Sultan Olcaytunun yaylağı və yay paytaxtı sayılan Sultaniyyənın ətrafında təbii olaraq Altay və daha doğu Türk ləhcələrı işləndiyinə görə, bu ləhcənın bütövlükdə yenı və əski Türkcənın qarışmasından meydana gəldiyini söyləmək mumkundur.
Türkcənın gözəl və qayda pozuntusuna çox yol vermədən danışılan bu bölgələrdə sözlər tam diqqətlə işlənır. Ancaq Qaradağ ləhcəsı qədər də sərt olmayan bu ləhcədə bütün hərflər xususən “R” hərfı yerındə işlənır. Əlave etmək lazimdir ki şərq istiqamətində Həmədan və Qəzvınə yaxınlaşdıqca oradakı dil özəllikləri təsiri altına girər və yavaş-yavaş “gəlırsən” yerınə gəlırən deməyə başlanar. Bu ləhcənın bir özəlliyi də “C” səsının “C” və “K” arasında bir səslə ifadəsıdır.
8 - Həmədan ləhcəsı
Əbhər, Takistan, Qəzvın, Ələmut qalasının cənub hissəsindən tutmuş Əlborz dağlarının ətəklərındən keçərək Qəzvın düzünün bütünlüyünü içinə alan bu ləhcə İştihartdan Buin Zəhraya, oradan Avuc qəsəbəsınə geçərək Həmədan düzünün bütünlüyünü içınə alaraq Bahar şəhərındən uzanaraq Əsədabad gədiyini aşıb həmın adı daşıyan qəsəbənın Kəngavərə tərəf uzantlslndan şimal-şimaliqərb və şimali-şərqindən Məlayır-Toysırqan arasını İştihard ovasına bağlayan bütün bu bölgələrı ehatə edər. Buna ayrı düşmüş Sonqur ləhcəsıdə daxıl etmək olar, baxmiyaraqkı o Zəncan ləhcəsındə göstərılmışdır. Bu bölgədə bütün kəndlərın dili Türkcə olmasına baxmayaraq Həmədan və Qəzvın kimi şəhərlər iki dilli Məlayır və Toysırqan kimi şəhərlərın böyük əksəriyətı Farslaşmişdir. Adı geçən bu böyük şəhərlərdə (Həmədan-Qəzvın) 30 il bundan öncəsınə qədər hamının Türkcə bildiyi bir həqiqətdir.
Ancaq bu gün yavaş-yavaş uşaq və gənclərdən başlayaraq şəhər əhalisi bu dili unudur. Bununla belə kəndlərdən axın, hələlik dilimizim ölməsinə bu böyük şəhərlərdə mane olmaqdadir. Bu ləhcənın çox əskı və köklü ləhcə olmasına baxmayaraq Fars sözlərı ona daxıl olmuşdur. Ancaq Türkcə dil qaydaları xususən fovqəladə güclü olan fel sistemi pozulmamışdır. Tükəndı (qurtuldu), torəndı (ortaya çıxdı – istihsal oldu) kimi qədım Türk sözlərının çox işləndiyi bu ləhcədə indiki zaman felinin ikinci və üçüncü şəxslərdəkı olum əkındən “S” səsı düşər və işlənməz halə gələr. Misal üçün “gəlırsən” sözünə gəlırən, “alırsan” sözünə alıran, “gəlırsız” sözünə gəlırız və “alırsız” sözünə alırız deyilməkdədir. Gördüyünü kimi sözün son səssızlərınə tabe olaraq səs uyuşumuna uyulmaqdadır.
Bu ləhcənın başqa bir özəlliyi də sözlərın uzadılmasıdır. Yuxarıda qeyd etdiyim “gəlırəm” sözünü uzaldaraq gəlırəən şəklində söylərlər. Söylənməsı lazım olan başqa bir xususda bu bölgədəki iki dilli şəhərlərdə kökü Fars və ya Ərəb sözlərındən gələn sözlərın formasına görə sözdəkı səs uyuşumunun pozulmasıdır. Misal üçün “Bahar” sözünə bəhar, “nahar” sözünə nəhar deyildiyi halda, kökü Türkcı olan sözlərdə səs uyğunluğu dəqıq olaraq riayət edilir. Misal üçün “ataya” ata, “qarpıza” qarpız və ya qarpuz deyilir. Bu ləhcənın ən muhum özəlliyi bəzı kəndlərdə Cənubi Azərbaycanın başqa bölgələrının tərsınə, “mi” sözündən sual əlamətı kimi istifadə edilməsidir. Bilindiyi kimi Cənubi Azərbaycan Türkcəsındə soruşma məfhumu felın uzadılması və deyişin sayaqindan mumkun olar.
Artırılmalıdırkı, bu bölgə və Xələc ləhcəsı adı verdiyimiz bölgədə çoxlu Elsevən (Şahsevən) kəndlərı movcuddur.
9 – Xələc ləhcəsı
Bu ləhcə Tehranın yerlı Türklərı yəni Şəhriyar, Kərəc və Tehranın cənub ovalarında yaşayan Türkərə, Sayınqala, Sava, Qumun qərbı və Sələfcəqandan Əraka, Xumeyinə çatmamışdan, Azna Alıgüdərzın yaxınlarına qədər olan kənd və qəsəbələr, Məhəllatdan Təfrışın ətrafına oradan Lorustanla Xələcestanə bir-birindən ayıran dağlara qədər uzanan bölgələrı ehatə edir.
Bu barədə bir neçə məsələyə diqqət yetirmək lazimdir.
1 - Bu bölgədə olan şəhərlərın hamısı iki dillidir.
2 - Tehran, Qum, Kərəc şəhərlərındə danışılan dil Azərbaycanın umumi ləhcəsını ifadə edər, çunki bu şəhərlərdə Azərbaycanın muxtəlıf bölgələrındən gələn Azərbaycanlılar yaşayırlar. Ancaq onların xaricindəki şəhərlərdə və yuxarıda adın çəkdiyim kənd və qəsəbələrdə Xələc ləhcəsı işlənir.
3 - Təfrış şəhərı dörd bir yandan Türk dilli əhali ilə ehatə olunmasına baxmayaraq orada Türkcə danışan yox dənəcək qədər azdır.
4 - Qəribədirki, Ərak-Xumeyın ortalarında Türk kəndlərı bistdədə Xumeyin şəhərındə Türkcə danışan həddindən artiqdir.
5 - Otuz il bundan öncə mənım şəxsən gəzıb görduyum Sava və Ərak kimi şəhərlərdə hamı Türk dilində danışırdı, demək mumkundur. Ancaq onlar bu gün iki dilli şəhər olaraq yavaş-yavaş Farslaşmaqdadirlar.
6 - Tehranın cənubundakı 600,000 nəfərlik İslamşəhr və qərbindəki 100,000 nəfərlik Həsənxan qalası şəhərcikləri təqribən təmamən köçmə olduğuna görə buradakıların dili umumi Azərbaycan Türkcəsı xarakteri daşiyir. Çünkı bu əhalı yerlı olmayan, ancaq Azərbaycanın bütün bölgələrındən yoxsulluq və işsizlikdən qaçan Türklərdir. Halbuki bəzı yerlərdə yerlı Türkcə ilə qarışaraq özünə məxsus bir şivə dönüşmüşdür.
Xələc Türkcəsındə də Həmədan Türkcəsının özəlliyi vardır. Ancaq o xususiyyətlə birlikdə bu ləhcə həm dil qaydaları pozulur və pozulmaqda davam edir, həm də səs uyumu hətta kökü Türkcə olan sözlərdə ruayət edilmir. Bu barədə Türkcə olan sözlərə diqqət edın. “Atlara” Atlər, “Qazanca” qəzənc dedikləri kimi “eriyə” zərdalı, “Cəvizə” (yeni qoz) Gerdu deməkdədirlər. Bu barədə bu ləhcənın Xorasan (Qoçan-Bocnurd-Dərrə qəz) ləhcəsınə nə qədər yaxın olduğu məlumdur. Bir başqa məsələyə də toxunmadan keçmək olmaz, o da bu ləhcənın danışıldığı bəzı bölgələrdə xususən Ərak ətrafında sayların özəlliyidir. Belə ki, o bölgədə yüz yerınə iki əllı, yüz əllı yerınə üç əllı,… və mınə onyüz deyilməkdədir.
Uyğur = atayın = = atayızın =
Bu barədə diqqəti çəkən məsələ budur kı istər Türkiyədəki, istərsədə Şumali Azərbaycandakı rəsmı dildə yiyəlık mənsubiyətının bütün halarında “nin” işlədilir. Misal üçün: “Sənın atanın adı Arazdır – atanın atı bözdur”. Halbukı Urmu ləhcəsındə “sənın atayın adı Arazdır – atayın atı bözdur”. Bu ləhcənın danışıldığı bölgədə aşağıdakı xususiyətlərə diqqət yetirilməlidir. Urmiyə ilə Salmas arasındakı Qüşçü gədiyinin şimalindaki Qarabağ bölgəsındəkı danışıq dili əsas ləhcə ilə fərqlı olaraq Şimali Azərbaycanın qərb dialektınə yaxındır.
Urmunun 10-12 km-dəkı Yiyen Çonqaralısı kəndlərındə danışılan dildə kəndlərın adında olduğu kimi əskı “ng” səsı də saxlanılmışdır. Misal üçün bu və bəzı bunlara yaxın kəndlərdə gəlırsən yerınə “gəlırəng”, qalirsan yerınə “qalıranq” və s. deyılməkdədır. Bu barədə açıqlanması vacıb olan bir xusus da ondan ibarətdır kı Doğu Türkistanda (Uyğurustan) Çinlərin bu gün “Yangçing” yəni yenı Çind dedikləri bölgədə Urumcu şəhrının qərbındəkı çonqaralı adında bir qəsəbə movcuddur. Urmudakı çonqaralılarla Urumcudakı çonqaralı arasındakı bağ və ilişgiləri anlamaq üçün onların dillərindəki yaxınlığı öyrənmək kafidir.
Uyğur-avşar adı verdıyımız bu şivə əslində qeyd edılən Uyğur Türkcəsiylə Xorasandan və sonraları Türkiyədən gəlmış Avşar ellərinin dil qarışımından meydana gəlmış bir ləhcə olaraq qəbul edılə bilər. Dil qaydalarının tam olaraq riayət edildiyi bu bölgədəkı danışıqlarda səs uyuşumu bütün məntəqədə hiss edilir. Ancaq bütün şəxslərdə gedən olum əklərındə felın kökü istər qaba, istər yumuşaq səssizlərlə düzəlmış olsun, cə ilə bağlanır. Qaradağ və Təbrız ləhcəsiylə muqayısə edilirsə aşağıdakı cədvəlı hazırlamaq olar:
Sözün Əsası Yiyəcəyəm Qalacağam
Qaradağ Yiyəciyəm Qalaciyəm
Uyğur-Avşar Yeyəcəyəm Qalacəyəm
Təbrız Yiyəcağam Qalacağam
Bu ləhcənın ən gözəl örnəyı Urmunun 8 km qərbındəkı Qarahəsənlı kəndı olmaqla bərabər, o ətrafdakı kəndlər yəni Zeynallı, Yorqanlı, Balov, Gecın, Velındə, Qala, Torpaq qala, Qarağac da göstərılə bilər. Maraqlı olan hal isə Urmudakı sünnı kəndlərı və salmasdakı Muğul kimi sünnı kəndlərındə daha düzgün Türkcənın danışılmasıdır. Gerçı Salmasın Muğancıq, Xoyun Pərə, Sulduzun Məmmədyar kimi kəndlərının özünəxas şivələrın unutmamaq lazımdır. Bu ləhcədə danışanların da Qarabağ ləhcəsındə olduğu kimi “R” səsındən sözlərın başlanıcığında istifadə etdikləri görünmədədır. Elə sözlərın başına “i” və ya “ı” səsı artiraraq işlədilir. Ancaq Təbrız və Marağa ləhcəsının tərsınə “R” sesı sözlərın ortasında istifadə edılməkdədır.
5 - Marağa ləhcəsı
Bu ləhcə Səhənd dağlarının cənub ətəklərındəkı kənd və şəhərlərındə yayqındır. Marağadan şərqə tərəf Sərəskənd hududlarına qədər yenı Qartovol və Şəlləvənd dərəsınə, Daşatandan cənub doğrultusuna Sayın Qala, Miyandoab (Qoşaçay) aralığında Sovuqbulaq yaxınlarına və Cığatı, Tığatı çaylarının düzlük və ovalarından Məlıkan, Binab, Əcəbşır ilə Azərşəhr aralığına qədər davam edir. Burada da “R” səsının işlənməməsını monqollarla gələn şərqı kök Türklərın və onun yanında Marağanın uzun müddət Elxanlı paytaxtı olmasından irəli gəlsə gərəkdir. Xalq arasında yastı danışıq şivəsı tanınan bu ağızda bir neçə xususiyyət gözə çarpır.
Danışıq şivəsi nə Təbrız ləhcəsı kimi çox uzanar, nə də Qaradağ ləhcəsı kimi çox sərt və kəsgindir, o ikisinin arasinda bir yer tutar. “R” səsı yox deyiləcək qədər az işlənır, istər sözün əvvəlində istər ortasında “Y” səsiylə əvəz olunar. Belə ki “Rəhım” yerınə Yəhım, “gəlırəm” yerınə gəliyəm, “Ara” yeınə Aya işlənır.
Türk dilinin güclü fel quvvəsınə sahıb olduğuna görə əsasən bütün ləhcələrdə nisbi olaraq dil qaydaları qorunub saxlanılmışdır (Xələc adı verdiyimiz ləhcə xaric). Ancaq səs uyuşumu səssızlərlə bitən olaylarda yumuşaq səssızlərdə uyuşum qaydası riayət edilir. Qalacağam yerınə qalacəm, Gələcəyəm yerınə gələcəm, geçdiyi kimi bəzı ad, sifət və əklərdə də söyləniş fərqı görsənır. Missal üçün “Qaraya” qəyə, “Qayaya” qəyə, “Sarıya” Sayı deyılən bu ləhcənın bu bariz numunəsın Qoşaçay düzündə görmək olar. Maraqlıdırkı Qoşaçaya çox yaxın olan və onun şərqındə yerləşən Sayınqala ləhcəsı Qoşaçaydakından təmamən fərqlidir. Ona görədə o bölgənın ləhcəsı Qaradağa daxıl edilibki, bir qurşaq kimi cənubi Azərbaycanın ortasından geçər Makıya qədər dəvam edər.
6 - Ərdəbıl ləhcəsı
Ərdəbıl, Xalxal, Nəmın, Astara, Ənzəlıdən uzanaraq Şirin su məntəqəsındən Məncıl Türklərının, oradan da Qızı üzen çayının Məncıl istiqamətinə dönən, yənı Xalxal bəyliyi ilə Tarım bəyliyi arasındakı qismətının şimalını ehatə edən və bu arada həsrət dağlarındakı 7 meşə kəndındən başqa bütün o bölgədə az çox fərqlə danışılan ləhcədır.
Şimali Azərbaycanın cənub bəyliklərində xususiylə Yardımlıya çox yaxın bir ləhcədır. Şimalı Azərbaycanın Bakı ləhcəsındə Ərdəbıl ləhcəsının izlərını görmək olar. Bu yaxınlığı çox təbii görməl lazimdir çünkı Şah İsmayıl Xətainin Ərdəbıl-Elsevən lərlə quzeyə doğru yuruşlərındə yerlı Türkcə ilə qarışan bu ləhcə son iki yüz ildə Bakının bir nəft şəhərı kimi inkişafından sonra şimala, xususiylə Bakıya üz çevirən cənub işçiləri də bölgədə öz təsirini muxtəlif sahələrdə göstərdiyi kimi dil sahəsındə də göstərmişdir. Bu muddətdə Bakıya gələn cənublıların böyük əksəriyyəti Ərdəbıl bölgəsindəndir. Şimali Azərbaycanın bir çox bölgəsındə və Bakıda görüş soruşdurulması aparılarsa onların 50%-indən yuxarısının birinci və ya ikinci və ya dördüncü babasının cənubdan və onunda çoxunun Ərdəbıl-Sarab bölgəsındən olduğu aşikar olacaqdır. Lənkəran Türklərının böyük bölümü özəlliklə geçmış xan ailələri öz mənsubiyyətlərini Xətai ilə bağlamaqları diqqət çəkicidir. Ərdəbıl ləhcəsındəkı xususiyyətlərı aşağıdakı şəkildə göstərmək mumkundur.
Bu ləhcənın ən böyük xususiyyətı İstanbul Türkcəsində olan “yo” ortalığına bənzəyən cəhətın var oluşudur. Gəlirəm yerınə İstanbulda “gəliyorum” dedikləri kimi Ərdəbıl ləhcəsındə gəleyirəm şəkili işlənir. Çox hallarda “R” səsı atılsa da xususiylə kənd ağzında söylənış qeyd etdiyim formadadir. Bu ləhcənin bir başqa özəlliyi, daha doğrusu Təbrız ləhcəsı fərqı, birinci şəxs cəm mənsubiyyət felın düzəltmə şəkilçilərində, son səsın incə və qalınlığından asılı olmayaraq Təbrızlı-yux la düzəldiyi halda Ərdəbıl ləhcəsındə sən uyuşumu qaydasına tabii olaraq yük və ya yik lə düzəlir.
7 - Zəncan ləhcələrı
Qızıl üzən çayının Tarım və Məncıl istiqamətındə yenıdən şərqə burulduğu məcrasının cənub hissəsindən başlar, Zəncan, Hidəc yaxınlıqlarında Sultaniyə və Xudabəndədən keçıb Bəycarın cənubundan Kürdüstana dayanan bölgələrı ehatə edərək şərqə doğru Sonqur və Qurvə ləhcəsın içinə alar. Mahnışandan Küzəkünana və oradan Qızıl üzən çayının Qız körpüsündən Qaf dağları və Qız Qalasının ətəklərınə qədər uzanan genış bölgənı içinə alan bu ləhcənı danışanlar şərqə tərəf getdikcə daha qəlız və qədım Türk ləhcəsı olan Həmədan ləhcəsınə yaxınlaşır. Həmədan, Bəycar və Zəndan arasındakı ovalarda yaşayan Avşarlar, Beydillilərin yanında, Elxanlıların və xususən Sultan Olcaytunun yaylağı və yay paytaxtı sayılan Sultaniyyənın ətrafında təbii olaraq Altay və daha doğu Türk ləhcələrı işləndiyinə görə, bu ləhcənın bütövlükdə yenı və əski Türkcənın qarışmasından meydana gəldiyini söyləmək mumkundur.
Türkcənın gözəl və qayda pozuntusuna çox yol vermədən danışılan bu bölgələrdə sözlər tam diqqətlə işlənır. Ancaq Qaradağ ləhcəsı qədər də sərt olmayan bu ləhcədə bütün hərflər xususən “R” hərfı yerındə işlənır. Əlave etmək lazimdir ki şərq istiqamətində Həmədan və Qəzvınə yaxınlaşdıqca oradakı dil özəllikləri təsiri altına girər və yavaş-yavaş “gəlırsən” yerınə gəlırən deməyə başlanar. Bu ləhcənın bir özəlliyi də “C” səsının “C” və “K” arasında bir səslə ifadəsıdır.
8 - Həmədan ləhcəsı
Əbhər, Takistan, Qəzvın, Ələmut qalasının cənub hissəsindən tutmuş Əlborz dağlarının ətəklərındən keçərək Qəzvın düzünün bütünlüyünü içinə alan bu ləhcə İştihartdan Buin Zəhraya, oradan Avuc qəsəbəsınə geçərək Həmədan düzünün bütünlüyünü içınə alaraq Bahar şəhərındən uzanaraq Əsədabad gədiyini aşıb həmın adı daşıyan qəsəbənın Kəngavərə tərəf uzantlslndan şimal-şimaliqərb və şimali-şərqindən Məlayır-Toysırqan arasını İştihard ovasına bağlayan bütün bu bölgələrı ehatə edər. Buna ayrı düşmüş Sonqur ləhcəsıdə daxıl etmək olar, baxmiyaraqkı o Zəncan ləhcəsındə göstərılmışdır. Bu bölgədə bütün kəndlərın dili Türkcə olmasına baxmayaraq Həmədan və Qəzvın kimi şəhərlər iki dilli Məlayır və Toysırqan kimi şəhərlərın böyük əksəriyətı Farslaşmişdir. Adı geçən bu böyük şəhərlərdə (Həmədan-Qəzvın) 30 il bundan öncəsınə qədər hamının Türkcə bildiyi bir həqiqətdir.
Ancaq bu gün yavaş-yavaş uşaq və gənclərdən başlayaraq şəhər əhalisi bu dili unudur. Bununla belə kəndlərdən axın, hələlik dilimizim ölməsinə bu böyük şəhərlərdə mane olmaqdadir. Bu ləhcənın çox əskı və köklü ləhcə olmasına baxmayaraq Fars sözlərı ona daxıl olmuşdur. Ancaq Türkcə dil qaydaları xususən fovqəladə güclü olan fel sistemi pozulmamışdır. Tükəndı (qurtuldu), torəndı (ortaya çıxdı – istihsal oldu) kimi qədım Türk sözlərının çox işləndiyi bu ləhcədə indiki zaman felinin ikinci və üçüncü şəxslərdəkı olum əkındən “S” səsı düşər və işlənməz halə gələr. Misal üçün “gəlırsən” sözünə gəlırən, “alırsan” sözünə alıran, “gəlırsız” sözünə gəlırız və “alırsız” sözünə alırız deyilməkdədir. Gördüyünü kimi sözün son səssızlərınə tabe olaraq səs uyuşumuna uyulmaqdadır.
Bu ləhcənın başqa bir özəlliyi də sözlərın uzadılmasıdır. Yuxarıda qeyd etdiyim “gəlırəm” sözünü uzaldaraq gəlırəən şəklində söylərlər. Söylənməsı lazım olan başqa bir xususda bu bölgədəki iki dilli şəhərlərdə kökü Fars və ya Ərəb sözlərındən gələn sözlərın formasına görə sözdəkı səs uyuşumunun pozulmasıdır. Misal üçün “Bahar” sözünə bəhar, “nahar” sözünə nəhar deyildiyi halda, kökü Türkcı olan sözlərdə səs uyğunluğu dəqıq olaraq riayət edilir. Misal üçün “ataya” ata, “qarpıza” qarpız və ya qarpuz deyilir. Bu ləhcənın ən muhum özəlliyi bəzı kəndlərdə Cənubi Azərbaycanın başqa bölgələrının tərsınə, “mi” sözündən sual əlamətı kimi istifadə edilməsidir. Bilindiyi kimi Cənubi Azərbaycan Türkcəsındə soruşma məfhumu felın uzadılması və deyişin sayaqindan mumkun olar.
Artırılmalıdırkı, bu bölgə və Xələc ləhcəsı adı verdiyimiz bölgədə çoxlu Elsevən (Şahsevən) kəndlərı movcuddur.
9 – Xələc ləhcəsı
Bu ləhcə Tehranın yerlı Türklərı yəni Şəhriyar, Kərəc və Tehranın cənub ovalarında yaşayan Türkərə, Sayınqala, Sava, Qumun qərbı və Sələfcəqandan Əraka, Xumeyinə çatmamışdan, Azna Alıgüdərzın yaxınlarına qədər olan kənd və qəsəbələr, Məhəllatdan Təfrışın ətrafına oradan Lorustanla Xələcestanə bir-birindən ayıran dağlara qədər uzanan bölgələrı ehatə edir.
Bu barədə bir neçə məsələyə diqqət yetirmək lazimdir.
1 - Bu bölgədə olan şəhərlərın hamısı iki dillidir.
2 - Tehran, Qum, Kərəc şəhərlərındə danışılan dil Azərbaycanın umumi ləhcəsını ifadə edər, çunki bu şəhərlərdə Azərbaycanın muxtəlıf bölgələrındən gələn Azərbaycanlılar yaşayırlar. Ancaq onların xaricindəki şəhərlərdə və yuxarıda adın çəkdiyim kənd və qəsəbələrdə Xələc ləhcəsı işlənir.
3 - Təfrış şəhərı dörd bir yandan Türk dilli əhali ilə ehatə olunmasına baxmayaraq orada Türkcə danışan yox dənəcək qədər azdır.
4 - Qəribədirki, Ərak-Xumeyın ortalarında Türk kəndlərı bistdədə Xumeyin şəhərındə Türkcə danışan həddindən artiqdir.
5 - Otuz il bundan öncə mənım şəxsən gəzıb görduyum Sava və Ərak kimi şəhərlərdə hamı Türk dilində danışırdı, demək mumkundur. Ancaq onlar bu gün iki dilli şəhər olaraq yavaş-yavaş Farslaşmaqdadirlar.
6 - Tehranın cənubundakı 600,000 nəfərlik İslamşəhr və qərbindəki 100,000 nəfərlik Həsənxan qalası şəhərcikləri təqribən təmamən köçmə olduğuna görə buradakıların dili umumi Azərbaycan Türkcəsı xarakteri daşiyir. Çünkı bu əhalı yerlı olmayan, ancaq Azərbaycanın bütün bölgələrındən yoxsulluq və işsizlikdən qaçan Türklərdir. Halbuki bəzı yerlərdə yerlı Türkcə ilə qarışaraq özünə məxsus bir şivə dönüşmüşdür.
Xələc Türkcəsındə də Həmədan Türkcəsının özəlliyi vardır. Ancaq o xususiyyətlə birlikdə bu ləhcə həm dil qaydaları pozulur və pozulmaqda davam edir, həm də səs uyumu hətta kökü Türkcə olan sözlərdə ruayət edilmir. Bu barədə Türkcə olan sözlərə diqqət edın. “Atlara” Atlər, “Qazanca” qəzənc dedikləri kimi “eriyə” zərdalı, “Cəvizə” (yeni qoz) Gerdu deməkdədirlər. Bu barədə bu ləhcənın Xorasan (Qoçan-Bocnurd-Dərrə qəz) ləhcəsınə nə qədər yaxın olduğu məlumdur. Bir başqa məsələyə də toxunmadan keçmək olmaz, o da bu ləhcənın danışıldığı bəzı bölgələrdə xususən Ərak ətrafında sayların özəlliyidir. Belə ki, o bölgədə yüz yerınə iki əllı, yüz əllı yerınə üç əllı,… və mınə onyüz deyilməkdədir.
( Yuxarıda qeyd olunan məqalə internetdən alınmışdır)
No comments:
Post a Comment