Azərbaycan dilinin Çəmbərək və Kar­van­sa­ray şi­və­lə­ri

Ta­ley­in qi­s­mə­ti­dir ki, Şöv­kət müəl­lim o yer­lər­də doğu­lub. Do­ğu­lub və göz açıb o in­san­la­rı, o şi­və­lə­ri göz­ləy­ən təhlükə­ni gö­rüb, kənd-kənd, oba-oba, oy­maq-oy­maq gə­zə­rək gördüklə­ri­ni qə­lə­mə alıb. Nə­si­mi adı­na Dil­çi­lik İns­ti­tu­tu qayğı gö­s­tə­rib, aka­de­mik M.Ş.Şi­­rə­liy­ev möv­zu­nun dəy­ə­ri­ni qiy­mət­lən­di­rib, rəh­bər­lik və kö­mək edib. Nə­ti­cə­də qiy­mət­li bir əsər mey­da­na çı­xıb - in­di müm­kün­süz olan vax­tın­da mümkün olub.
Şöv­kət müəl­lim əsər­də in­di­ki za­ma­nın di­li ilə da­nı­şır, o yer­lə­rin gördüyü, müşa­hi­də et­diyi qə­dim sa­kin­lə­ri­ni, həm­və­tən­lə­ri­ni, on­la­rın da­nı­şıq tər­zi­ni tə­s­vir edir. La­kin in­di o yer­lər­də nə o in­san­lar var, nə də on­la­rın can­lı və qə­dim oğ­uz ləhc­ə­si­nin sə­da­la­rı eşi­di­lir.
Yal­nız hə­qi­qi və­tən se­vg­i­si on­la­rın doğ­ma sə­si­ni qey­də alıb son­ra­kı nə­sil­lə­rə çat­dır­maq gücünə ma­lik ol­muş­dur.
Təd­qiq olu­nan şi­və­lər xal­qın Çəm­bə­rək və Kar­van­sa­ray, er­mə­ni­lə­rin İc­e­van və Kras­no­se­lo ad­lan­dır­dıq­la­rı ray­on­la­rın əra­zi­lə­rin­də ya­şa­mış in­san­la­rın şi­və­lə­ri­dir. Ötən əs­rin 89-cu ili­nə qə­dər bu in­san­lar ne­çə mi­nil­lik öz də­də-ba­ba yurd­la­rın­da ya­şay­ıb-ya­ra­dır, əkib-bi­çir­di­lər. İn­di o tor­paq­lar mən­hus qon­şu­la­rı­mı­zın tap­dağı­na çe­v­ri­lib, və­tən öv­lad­la­rı­nın üzünə hə­s­rət­dir. Bey­nəl­xalq ir­tic­a­nın zo­ra­kı­lıq qo­lu çox güclüdür.
Şöv­kət Kə­ri­mov ömrünün 60 il­dən ço­xu­nu bu əra­zi­nin ha­va­sında nə­fəs alıb, öy­rən­diyi in­san­lar­la bi­rgə ömür sürüb. Möv­zu üzə­rin­də 60-cı il­lər­də iş­ləy­ib (1972-ci il­də bu möv­zu­da na­mi­zəd­lik dis­ser­ta­siy­a­sı müda­fiə edib), Ünsiy­yə­tə gir­diyi adam­la­rın nitq xüsu­siyy­ət­lə­ri­nə həd­siz də­rə­cə­də bə­ləd ol­duğ­un­dan bir ziy­a­lı, bir alim ki­mi, torpaq­la­rın zəh­mət­se­vər bir öv­la­dı ki­mi, şi­və­lə­ri o qə­dər də­rin­dən və­rəq­ləy­ib ki, elə bil, on­la­rın to­mo­qra­fı­nı çək­məyə ça­lı­şıb. O qə­dər zə­ng­in və ma­raq­lı xüsu­siyy­ət­lər var ki, dü­şü­nürsən ki, yer­li əha­li sonra­lar bu yer­lə­rə ay­aq ba­san er­mə­ni­lə­rin düşüncə­lə­rin­də­ki si­niz­mə bax­may­a­raq, öz də­də-ba­ba nitq üslu­bu­nu ar­xay­ın-ar­xay­ın, heç bir şey­dən pəy­sin­mə­dən qo­ruy­ur­muş. Söz­lər ara­sın­da əla­qə nə­ticə­sin­də ya­ra­nan fo­ne­tik dəy­iş­mə­lər, səsdüşümü, sə­sar­tı­mı, me­ta­te­za, uy­uş­ma hal­la­rı yal­nız şi­və­lər­lə ədə­bi di­lin fərq­lə­ri­ni de­yil, dil­də sözün in­ki­şaf yo­lu­nu, sözün fo­ne­tik qu­ru­lu­şu­nun göz önündə necə dəy­iş­diy­i­ni öy­rən­mək və ümu­mi­ləş­dir­mək üçün də ge­niş ma­te­ri­al ve­rir.
Ş.Kə­ri­mov 1964-1968-ci il­lə­rin Çəm­bə­rəyi, bu il­lə­rin Kar­van­sa­rayı əra­zi­lə­rin­də yer­lə­şən 18 kənd­dən ma­te­ri­al top­la­mış­dır. Bu 18 kən­din şi­və­lə­ri­ni fo­ne­tik, lek­sik və qram­ma­tik xüsu­siyy­ət­lə­ri­nin yax­ın­lığ­ı­na gö­rə ümu­mi­ləş­di­rə­rək Qa­ra­qoy­un­lu, Göy­çə və Ay­rım şivə­lə­ri ki­mi üç qru­pa ay­ır­mış­dır. Əsər­lə ta­nı­ş­lıq gö­s­tə­rir ki, bu ərazi­lər­də ya­şay­an in­san­la­rın nit­qi hə­qi­qi mə­na­da bir sı­ra xüsu­siy­yət­lə­ri ilə fər­q­lən­miş­dir. Qa­ra­qoy­un­lu şi­və­lə­rin­də müşa­hi­də olu­nan di­şa­ra­sı z (d) sə­si, si­fə­tin azalt­ma də­rəc­ə­si­nin - rın­qı (-ırın­qı) şə­kil­çi­si, Göy­çə şi­və­lə­rin­də sağ­ır n -in güclü möv­qeyi, əmr şək­li­nin 2-ci şəxs tə­kin­də qə­dim - ay­ın, -ağ­ın şə­kil­çi­si­nin iş­lən­mə­si, xə­bər şək­li­nin in­di­ki za­ma­nı­nın 2-ci şəxs tək­də -an ( alır-an ) şə­kil­çi­si, Ay­rım şivə­lə­rin­də 1-ci şəxs cəm­də -ax xə­bər­lik şə­kil­çi­si­nin ( alır-ax ), 2-ci şəxs cəm­də -sa­nız şə­kil­çi­si­nin ( alır-sa­nız ) iş­lən­mə­si, nəq­li keç­mi­şin 1-ci və 2-ci şəx­slə­rin tə­kin­də şəxs şə­kil­çi­si­nin qa­pa­lı sa­it­li ol­ma­sı ( al­mış-ım, alıf-­sın )... dil ta­ri­xi üçün ma­raq­lı fakt­lar­dır və əha­li quş ki­mi öz yu­va­sın­dan uçu­rul­sa da, bun­la­rın vax­tın­da qey­də alın­ma­sı gə­ləc­ək təd­qi­qat­lar üçün ge­niş ma­te­ri­al ve­rəc­ək­dir. Tə­bii ki, doğ­ma yur­dun­dan di­də­rg­in düşən və hə­rə­si bir diy­ar­da, bir mühit­də ya­şayan, xüsu­si­lə dağ­ı­nıq şə­hər mühi­tin­də ya­şa­yan in­san­lar­dan bu cür fakt­lar top­la­maq çə­tin olar­dı. Açıq sa­it­lər əvə­zi­nə qa­pa­lı sa­it­lə­rin işlən­mə­si «Də­də Qor­qud»u və da­ha qə­dim dövr­lə­ri ya­da sa­lır. Çox qə­ri­bə­dir ki, qa­pa­lı sa­it­li­lik söz­də hər bir möv­qe­də özünü gö­s­tə­rir: söz əv­və­lin­də - inc­il, ilac, uy­ax, uğ­uz (oğ­uz), uan­da (o yan­da); söz or­ta­sın­da - şi­kil, yi­hər, zinc­ir, zuğ (zoğ), qu­a­la (qo­va­la), yı­xa­la­max (ya­xa­la­maq), cı­van (ca­van), çır­pış­max (çar­pış­maq), yu(v)aş, yu(v)an, Gü­hər (Göv­hər), güər­mək; söz so­nun­da - mığ­mığı, Ağ­a­ba­lı, fa­laq­qı və s. Bun­lar o de­mək­dir ki, bə­zi dil­çi­lə­rin Qu­ba di­a­lek­tin­dən da­nı­şar­kən lə­zgi di­li­nin tə­si­ri ilə bağ­la­mağa ça­lış­dığı bu xüsu­siy­yət lə­zgi di­lin­dən uzaq olan bu əra­zi şi­və­lə­ri­nin təs­diq et­diyi ki­mi, lə­zgi dil əla­mə­ti dey­il, türk dil­lə­ri­nin qə­dim ta­ri­xin­dən gə­lən can­lı iz­lər­dir. Zükut - sükut, zər­raf - sər­raf, zonc­ux­la­max - sonc­ux­la­maq ki­mi səs ke­çid­lə­ri­nin türk tay­fa dil­lə­rin­də ne­çə mi­nil­lik ta­ri­xi var­dır - Man­na dövründə Sa­qar­ti - Zi­kur­tu vi­lay­ət adın­da ol­­duğu ki­mi. D>t tip­li əvəz­lən­mə­lər ( tüşməx, tu­far, tüşüncə, tişi və s.) in­di « d» ilə ba­ş­la­nan bir çox söz­lər­də «Də­də Qor­qud»da da be­lə­dir. Bağ­man (bağ­ban), ey­məc­ər (ey­bəc­ər), ba­la­man (ba­la­ban) tip­li söz­lər­də b>m ke­çi­di bu xüsu­siy­yə­tin tə­sadüfi ol­ma­dığ­ı­nı, söz­lə­rin or­ta­sın­da da özünü gö­s­tə­rən si­s­tem­li tay­fa dil əla­mət­lə­ri ol­duğ­u­nu sübut edir. Söz­lə­rin or­ta­sı­na heç bir zə­ru­rət ol­ma­dan r, t, l sa­mit­lə­ri­nin ar­tı­mı ( gor­vut - go­bud, mır­tıx - mı­rıx; ulal­max - ula­maq, çəl­pi­nə - çə­pi­nə; baş­qal­tı - ba­şal­tı və s.) gö­s­tə­rir ki, sözün fo­ne­tik quru­lu­şu­nun ge­ni­ş­lən­mə­si bir çox hal­lar­da mə­na­lı mor­fem­lər he­sa­bı­na dey­il, tə­ləffüz vər­di­ş­lə­ri ilə də bağ­lı­dır. Yox­sam, hə­ləm, bəl­kəm, də­fəm tip­li söz­lər­də son m sə­si də bu qə­bil­dən­dir. Ya­nınc­ax, er­mə­nic­əx`, kə­s­dikc­əx` tipli söz­lər­də son x, x`, gəl­dikc­ən, ver­dikcən söz­lə­rin­də son n , xa­hişd, nox­sand söz­lə­rin­də son d sə­si də be­lə­­dir. Hiss olu­nur ki, bun­lar baş­qa səs­lə­rin in­ter­fe­re­siy­a­sı nə­tic­ə­si­dir. Söz­lə­rin ilk səs­lə­ri­nin düşümü - örüx`, ör­məx`, örümçəx`, örgü, oha­la­max; umax, umu­şax, oxa­rı, uxa, ya­xud söz da­xi­lin­də səs düşümü - oxan­tı (ov­xan­tı), qa­çı (qay­çı), qu­rux (quy­ruq), heca düşümü - gət­di (gə­tir­di), qar­da­lı (qa­rğ­ı­da­lı) hal­la­rı bir da­ha tə­s­diq edir ki, va­hid döv­lə­tin ol­ma­dığı, va­hid tə­sər­rü­fat, iq­ti­sa­diyy­at və əla­qə­lə­rin zə­if ol­duğu, mək­tə­bin, maa­ri­fin ha­mıya müyəs­sər ol­ma­dığı min il­lər ər­zin­də di­lin tə­bii, na­tu­ral in­ki­şa­fı pro­se­sin­də söz­lə­rin fo­ne­tik qa­bığ­ı­nın dəy­iş­mə­sin­də fo­ne­tik ha­di­sə­lər çox böyük ro­la ma­lik olur. Al­fa­tın - Əf­la­tun, bay­da - badya, yalnış - yan­lış, zı­pır - zır­pı, dor­­ğa - doğ­ra, arğ­ı­max - ağ­rı­maq, xar­ma­lı - xa­m­ra­lı, yam­şax - yaş­­maq, hə­məcc­ər - mə­həcc­ər, xo­sul­max - so­xul­max, xunc­ur - xurc­un, fə­sa­rət - fə­ra­sət, təl­pəx` - pəl­tək, arc­ıd -ar­dıc, Mə­ha­lət - Mə­la­hət... ki­mi çox­say­­lı söz­lər­də me­ta­te­za­nın ro­lu sözün ta­ri­xi inkişa­fın­da səs­lə­rin yer­dəy­iş­mə­si­nin əhə­miyy­ə­ti­ni xüsu­si qiy­mət­lən­dir­məyi tə­ləb edir.
Şi­və­lər­də yal­nız da­maq ahə­ngi dey­il, do­daq ahə­ngi də güclü olmuş­dur. Vu­rğ­u­nun çox­hec­a­lı söz­lər­də çox za­ma­ni ilk hec­aya düşmə­si də qə­dim­lik, il­kin­lik əla­mət­lə­rin­dən­dir. Bu şi­və­lər­də hət­ta ar­xa sı­ra qa­lın ı sa­i­ti də söz ba­şın­da möh­kəm­dir: ıl­dı­rım, ıl­dız, ışıl­tı, ılıx, ırız­qı (ər­zaq), ıl­xı və s. Bu sözündə b>m əvəz­lən­mə­si ( mu­nun, mu­na, mu­nu, mun­da, mun­nan ) kar­luk tay­fa dil xüsu­siyy­ə­ti ki­mi baş­qa şi­və­lə­ri­miz­də də ge­niş yay­ıl­mış­dır.
Şi­və­lə­rin mor­fo­lo­ji qu­ru­lu­şu­nun təd­qi­qi di­li­mi­zin ta­ri­xi ilə bağ­lı ma­raq­lı xüsu­siyy­ət­lər üzə çı­xa­rır. Qey­ri-qə­ti gə­ləc­ək za­ma­nın in­ka­rı­nın 1-ci şəxs tə­kin­dən da­nı­şar­kən müəllif ya­zır: «Azər­bayc­an di­li di­a­lekt və şi­və­lə­ri­nin təd­qi­qi gö­s­tə­rir ki, - ma­nam, -mə­nəm for­ma­sı hə­lə də müəyy­ən di­a­lekt və şi­və­lə­ri­miz­də iş­lən­mək­də­dir. La­kin Ağbu­laq kən­din­də səc­iyy­ə­vi bir şə­kil­çi ki­mi iş­lə­nən -mam, -məm for­ma­sı hə­lə­lik baş­qa di­a­lekt və şi­və­lə­ri­miz­də müşa­hi­də olun­ma­mış­dır». Əsər­də nitq his­sə­lə­ri­nin hər bi­ri­nin mor­fo­lo­ji qu­ru­lu­şun­dan ay­rıca bəhs edil­miş, sözdüzəl­dic­i­lik va­si­tə­lə­ri, söz­lə­rin mürək­kəb­ləş­mə üsul­la­rı ba­rə­də xüsu­si mə­lu­mat ve­ril­miş­dir. Mü­əyy­ən edi­lən mor­fo­lo­ji gö­s­tə­ric­i­lər - sözdüzəl­dici şə­kil­çi­lər ədə­bi di­li­miz­də­ki şə­kil­çi­lə­rin va­ri­ant­la­rı ilə ya­na­şı, il­kin və ya qə­dim qram­ma­tik se­man­ti­ka­sı ba­rə­də də fi­k­ri­mi­zi ge­niş­lən­di­rir. Ya­ta­lğa (gec­ə­lə­mək ye­ri), qa­ça­lğa (qa­çıb day­an­maq ye­ri), du­ra­lğa (dur­maq ye­ri), dü­şəlyə (gə­lir, mə­da­xil), gö­rəlyə (gə­li­ni gör­mək üçün dü­zəl­dil­miş məc­lis), kö­nəlyə (yığ­ınc­aq) söz­lə­rin­də ək­sə­rən fel­dən isim düzəl­dən -alğa, -əlyə şə­kil­çi­si­nin, dey­ə­sən, ədə­bi di­li­miz­də heç pro­to­ti­pi də yox­dur; -anaq, -ənək şə­kil­çi­si in­di nis­bə­tən o qə­dər də məh­sul­dar dey­il­dir, la­kin qeyd edi­lən şi­və­lər­də­ki bər­kə­nəx` (bərk yer), əkə­nəx` (əkin ye­ri), əsə­nəx` (xə­s­tə­lik adı), gö­rə­nəx` (dəc­əl uşaq) ki­mi söz­lər gö­s­­tə­rir ki, bu cür şə­kil­çi­lə­rin bir vaxt­lar iş­lən­mə im­kan­la­rı ge­niş ol­muş­dur. Ya­xud: tıx­la­mac (çox­lu çö­rək doğ­ran­mış xö­rək), bur­manc (bu­ruq toğ­lu), ad­da­maş (ki­çik körpü), tırt­da­mac (qa­tı xö­rək) söz­lə­rin­də - mac şə­kil­çi­si­nin; əy­di (ağ­ac­dan qa­şıq ha­zır­la­maq üçün alət), düydü (yay­lıq) ki­mi söz­lər­də -dı şə­kil­çi­si­nin; su­at (su götürülən yer), yu­at (sürünü çi­miz­dir­mək üçün göl) ki­mi söz­lər­də -at şə­kil­çi­si­nin fə­al­lığı ma­raq doğ­u­rur. Bu cür şə­kil­çi­lə­rin qey­də alın­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də görülmüş iş­lər çox fay­da­lı­dır.
Ş.Kə­ri­mov sözün qu­ru­lu­şun­dan da­nı­şar­kən ver­diyi nümu­nə-mi­sal­­la­rın öz­lə­ri də şi­və lek­si­ka­sı­nı öy­rən­mək üçün ma­raq­lı ma­te­ri­al­dır: cə­h­rə­pə­ri (ağ­ac növü), qoy­u­ng­özü (na­xış), qoy­un­qu­lağı (ot növü), çi­lix`bur­nu (ot növü), əb­bəx`şor­va­sı (du­ru xö­rək), do­şa­nal­ma­sı (xır­da kol), pi­şix`cıy­nağı (bit­ki), itağ­acı (ağ­ac növü) və s. mürək­­kəb söz­lər ya­naş­ma-uz­laş­ma əla­qə­li bir­ləş­mə mo­de­li­nin mü­rək­kəb söz ya­ra­dıc­ı­lığı üçün şi­və­lər­də ge­niş im­kan­lar ya­rat­dığ­ı­nı gös­tə­rir. Mot­mo­tu (bit­ki), maş­ma­şı (ot növü), mığ­mığı (ağc­a­qa­nad) ki­mi tə­rə­f­lə­ri ay­rı­lıq­da mə­na ver­məy­ən söz­lə­rin necə ya­ran­dığı da düşündürücüdür.
Ay­rım şi­və­lə­rin­də 1 və 2-ci şəx­slə­rin cə­mi­ni bil­di­rən xə­bər­lik şə­kil­çi­lə­ri­nin açıq sa­it­li ol­ma­sı (1-ci şəxs cəm­də -ax,-əx`, -ada­max, in­sa­nax, oy­çuy­ax, tütünçüyəx` ; 2-ci şəxs cəm­də -san,ız, -sən,iz - qon­­şu­san,ız, sə­bir­siz­sə­n,iz) hə­min şi­və­lə­ri təd­qiq olu­nan di­g­ər şivə­lər­dən da­ha çox fər­q­lən­di­rir. İşa­rə əvəz­lik­lə­ri­nin ota­na, bu­ta­na, od­ra­na, bu­d­ra­na, od­ra şə­kil­lə­rin­də iş­lən­mə­si, görünür, cümlə­nin il­kin po­li­pre­di­ka­tiv in­ki­şaf dövrü­nün qa­lıq­la­rı­dır. Azər­bayc­an di­li­nin ədə­bi qo­lun­da çox­dan sı­ra­dan çıx­dığı hal­da, bu şi­və­lər­də hə­lə də kən­di əvəz­liy­i­nə tə­sadüf edil­miş­dir. La­kin yal­nız qoc­a­la­rın di­lin­də müşa­hi­də edil­mə­si bu sözün şi­və­lər­də də məh­dud­laş­dığ­ı­na də­la­lət edir. Hənc­ə­ri, hə­si, nağ­ar­ta­na ki­mi su­al əvəz­lik­lə­ri şi­və­lə­rin ədə­bi dil tə­si­rin­dən uzaq düşdüyünü düşün­məyə əsas ve­rir; «bir kim­sə», «bir adam» mə­na­sın­da kim­sə­nə əvəz­liyi «Də­də Qor­qud»dan bu ya­na xalq di­lin­də, onun şi­və­lə­rin­də ya­şa­maq­da­dır. Da­la­mırt­dan­max (na­­har et­mək), sum­bat­dan­max (yax­şı­laş­maq, gö­zəl­ləş­mək), xü­düx `lən­məx` (meyil­lən­mək), qa­ra­lan­max (fi­kir­ləş­mək), qu­rğ­az­dan­max (azca qu­ru­maq), bo­ğaz­­daş­max (mü­ba­hi­sə apar­maq), əy­ax­laş­max (sağ­al­maq, yax­şı­laş­maq), yol­laş­max (ra­zı­laş­maq) tip­li fel­lə­rin ha­mı­sı tə­bii yol­la - -la+-n, -la+-ş şə­kil­çi­ləri­nin ad­la­ra ar­tı­rıl­ma­sı ilə düzə­lib və hər bi­rin­də il­kin mə­na ilə əla­qə işar­tı­la­rı ye­nə qal­maq­da­dır. Hət­ta bir ço­xu fər­q­li mə­na­lar­da ədə­bi dil­də də iş­lə­nir. Cil­məx` (çal­maq - oğ­ur­la­maq) fe­li nə qə­dər dəy­i­şik­liyə uğ­ra­sa da, ye­nə əs­lin­dən tam uzaq­laş­may­ıb. Qə­ri­bə­dir ki, «oğ­ur­la­maq» mə­na­sın­da cil­məx` fe­li ilə ya­na­şı, şi­və­lər­də ot bi­ç­mək, yay­lıq ilə ba­şı bağ­la­maq, sü­pürmək, ağ­aca mi­s­mar vur­maq və nə­hay­ət, oğ­ur­la­maq mə­na­sın­da çal­maq fe­li də var­dır. Hə­lə də bu şi­və­lər­də qa­ra­la qal­max (qa­ra­la­raq qal­maq), qu­ru­la qal­max (qu­ru­la­raq, ni­zam­la­na­raq qal­maq), səvə­rə yat­max (uza­nıb yat­maq) ki­mi bir­ləş­mə­lə­rin bi­rinci kom­po­nen­tin­də qə­dim -a,-ə fe­li bağ­la­ma şə­kil­çi­si qal­maq­da­dır. «Də­də Qor­qud» ənə­nə­lə­ri ilə üz üzdə­məx`, ot ot­da­max, dən dən­nə­məx`, saf sa­f­la­max (bal­ta, bel sap­la­maq), qar qar­ra­max, yağ yağ­la­max, xot­ma xot­ma­la­max (ki­çik ot tay­a­sı düzəlt­mək) ki­mi say­sız da­xi­li ob­yekt­li fel­lər iş­lən­mək­də­dir; bun­la­rın bi­çin bi­ç­məx`, qo­rux qo­ru­max, əkin ək­məx` ti­pi də var­dır. Əmr şək­li bi­rinci şəxs tə­kin gə­le:m, ge­de:m, gö­rö:m şək­lin­də iş­lən­mə­si bir sı­ra yer­li tay­fa­la­rın qə­dim os­man­lı tay­fa­la­rı ilə bir kök­dən ol­duğ­u­nu gü­man et­məyə əsas ve­rir. Ta­ri­xən o əra­zi­lər­dən bu yer­lə­rə köçürmə­lər ol­muş­dur. Ay­rım şi­və­sin­də və Haq­qıx­lı kən­din­də in­di­ki za­man şə­kil­çi­lə­ri­nin e:r, o:r, ö:r şə­kil­lə­rin­də iş­lən­mə­si də ey­ni iz­lər­lə bağ­lı­dır. Mürək­kəb zər­f­lə­rin sözün tə­k­ra­rı ilə ya­ra­nan for­ma­sı - ko­run-ko­run (az-az), əfil-əfil (tez-tez), qırt-qırt (his­sə-his­sə), mı­s­dır-mı­s­dır (lo­vğa-lo­vğa) və s. kə­miyy­ə­ti, əla­mə­ti ar­tır­mağ­ın, ço­xalt­mağ­ın çox qə­dim üsu­lu­dur. Şi­və­lər­də sə­ciyy­ə­vi kö­mək­çi nitq his­sə­lə­ri var­dır. Mə­sə­lən, nümu­nə­lər­dən ay­dın olur ki, hə­ngi sözü «ki­mi» qoş­ma­sı mə­qa­mın­da ( Əh­məd hə­ngi, Tel­li hə­ngi, mən hən­gi) iş­lək ol­muş­dur. Hət­ta bu şi­və­lər­də ki bağlayı­cı­sı kın, kin, kun, kün şək­lin­də ahə­ngə də uyğ­un­la­şır­mış. Bu bağlay­ıc­ı­nın kı­na, ki­nə, ku­na, künə for­ma­sı da diq­qə­ti cəlb edir. Şi­və­lər­də ma­raq­lı bir ədat - qa əda­tı mü­şa­hi­də edil­miş­dir - müəl­li­fin fi­k­rincə, -mı əda­tı­nın si­no­ni­mi­dir və ki­nayə məq­sə­di­lə iş­lə­di­lir: Hər af­doya ot gə­ti­məə onca ma­nat ver­diş­qa? (Yə­ni: Hər ma­şi­na ot gə­tir­mək üçün on ma­nat ver­din­mi - ver­mə­li ol­dun­mu?) Fik­ri­mizcə, bu qa so­nra­kı dövr­də­ki hə əda­tı­dır, çox qə­dim for­ma­dır, hə­lə Füzu­li döv­ründə­ki for­ma­sı­nı sax­la­mış­dır. Oruc bi­çib­bi ta­xı­lı? - cümlə­sin­dən göründüyü ki­mi, di­lin in­ki­şa­fın­da əks pro­ses­lər baş ve­rə bi­lir: adə­tən, b sa­mi­ti m- ə keç­diyi hal­dı, bu­ra­da m>b ke­çi­di var­dır.
Ş.Kə­ri­mov söz­lə­rin can­lı şi­və nit­qin­də necə bir­ləş­diy­i­ni şər­ti işa­rə­lə­rin kö­məyi ilə us­ta­lıq­la əks et­di­rə bil­miş­dir: yağ­an­nığ ol­duğ­u­nö:rə, qoy­un sağ­ma­ğe:t­di­lər, bö:ynnə­ri, ge­dir­dix` kö­me:lə­məyə, bi­zə:ldi. Sürət­li nitq pro­se­sin­də söz­lər bir­lə­şər­kən müxtə­lif səs­lə­rin düşümü ta­ri­xən eti­mo­lo­ji iza­hı çə­tin olan çox­hec­a­lı söz­lə­rin ya­ran­ma mən­bəyi ol­muş­dur. Min il­lər pro­ses bu cür get­miş­­dir.
Şi­və­lər çox qə­dim sin­tak­tik əla­qə for­ma­la­rı­nı da sax­la­mış­dır. Bir sı­ra fel­lə­rin yer­lik hal əvə­zi­nə yönlük ha­lı ( Ke­çən ilin ya­zı­na get­dix ` ), tə­sir­lik hal əvə­zi­nə yön­lük ha­lı ( Ci­ji­mə çağ­ır­dım kin …), yerlik hal əvə­zi­nə tə­sir­lik ha­lı ( Pay­ı­zı dır­ma­dı­rış yığ­ı­rax ) tə­ləb etmə­si­nin ne­çə min il­lik ta­ri­xi var­dır. Təy­i­nin təy­in­lə­nən­dən son­ra iş­lən­mə­si hal­la­rı da ( Hürü ya­zıx, Əli ye­kəl­mə­miş ) Hind­-Av­ro­pa dil­lə­ri üçün səc­iyy­ə­vi say­ıl­sa da, ke­çən əsr­lə­rə qə­dər di­li­miz­də fə­al ol­muş­dur. İl on iki ay­da (ilin on iki ay­ın­da) tip­li bir­ləş­mə­lər­dən görünür ki, bu şi­və­lər ən qə­dim ana­li­tik for­ma­la­rı da müha­fi­zə et­miş­dir. Aş­kar üçüncü növ is­mi bir­ləş­mə ki­mi tə­səvvür olu­nan bir­ləş­mə­lə­rin bi­rinci tə­rə­fi­nin şə­kil­çi­siz iş­lən­mə­si əv­vəl­kin­dən bir qə­dər sin­te­tik­dir: Qoy­un­nar be­şi də doğ­uf. Uşax­lar üçü də bi­zə:ldi. Ya - ya bağ­lay­ıc­ı­sı bu şi­və­lər­də ye - ye şək­li­nə düşür: Sa­na ye mən kö­me:liyə­jəm, ye Ha­sa­na­lı. Gah bağ­lay­ıc­ı­sı mə­qa­mın­da ara sözünün iş­lən­mə­si: Ara çən ye­rə çökür, ara gün düşür… Mürək­kəb cümlə kom­po­nent­lə­ri­nin da­ha çox in­to­na­siya ilə əla­qə­lən­mə­si, şərt bu­daq cümlə­si­nin asin­de­tik ti­pi­nin iş­lək­liyi - bü­tün bun­lar ey­ni mən­bə ilə - qə­dim­lik və xalq di­li ilə bağ­lı­dır.
Ş.Kə­ri­mov lek­si­ka mə­sə­lə­lə­ri­ni şi­və­lə­rin lüğət tər­ki­bi­nə da­xil olan na­dir söz­lə­rin tə­s­vi­ri ilə məh­dud­laş­dır­ma­mış, tay­fa ad­la­rı, köhnə çə­ki, ölçü, za­man məf­hum­la­rı, köh­nə ve­rgi, və­zi­fə və rütbə bil­di­rən söz­lər, ter­min səc­iyy­ə­li söz­lər, kənd tə­sərrüfa­tı alət­lə­ri və on­la­rın his­sə­lə­ri­nin ad­la­rı, mal­dar­lıq ter­min­lə­ri, arı­çı­lıq, to­xu­cu­­luq, xö­rək, çö­rək növ­lə­ri, gey­im və bə­zək şey­lə­ri, xə­s­tə­lik növ­lə­ri, quş, it, ağ­ac, mey­və, ev əşy­a­la­rı ad­la­rı və s. ki­mi müxtə­lif qrup­la­ra ay­ır­mış, bu qrup­lar haq­qın­da mə­lu­mat ver­miş və şi­və lek­si­ka­sı­nın in­di ar­tıq unu­dul­maq­da olan böyük bir lay­ı­nı müha­fi­zə edib sax­laya bilmiş­dir. Müəl­li­fin top­la­dığı ma­te­ri­al­dan ay­dın olur ki, ti­rə, coyğa, son, to­xum, ba­sa­lax, kəryə, ələ­mə (tö­rə­mə), bal­­dır­bayı (öv­lad) söz­lə­rin­dən tay­fa, nə­sil, tö­rə­mə bil­dir­mək üçün ge­niş is­ti­fa­də edən Çən­bə­rək və Kar­van­sa­ray əha­li­si kənd­lə­rin da­xi­li ti­rə­lə­ri­ni də da­im hesa­ba al­mı­ş­lar. Təkcə Göl­kənd kən­din­də Cı­vıx­lı, Gö­dəl­li, Zey­nal­lı, Pi­ri­lər, Pəm­bəx`li, Mal­xar­rı, Tağ­lar, Qıc­ır­rı, Qo­ja­lar, Pe­rən­ni, Zəry­ar­rı, Və­lən­ni, Noy­ruz­lu, Nağ­lar, Zağ­ar­rı, Pon­tal­lar, Avış­dı, Qa­h­rı­lar, Ka­zım­lı, Fış­qar­rı, Qə­şə­dər­ri ki­mi ti­rə ad­la­rı bir kök­dən olan əha­li­nin təd­ri­cən ti­rə­lər­lə necə par­ça­lan­dığ­ı­nı, ar­tıb ço­xal­dı­ğı­nı tə­səvvür et­məyə im­kan ve­rir. Türk el­lə­ri ta­ri­xən bu cür ço­xal­mış­dır. Tay­fa ad­la­rı içə­ri­sin­də Qa­ra­man­nı, Ay­rım­lar, Qə­lən­dər­ri, Mancan­nı, Ko­ruş­du, Ozan­nı, Kə­ləş­di, Qo­tur­ru, Gir­di­van və s. qə­dim tay­fa və yer ad­la­rı ilə bağ­lı to­po­nim­lər var­dır.
Biz əsər­də şi­və­lər­də­ki səc­iyy­ə­vi qa­dın və ki­şi ad­la­rı­nın ti­pik nümu­nə­lə­ri ilə də ta­nış olu­ruq. Bu şi­və­lər­də Şə­mən, Aşa, Na­rın, Qu­tu, Tu­lum, Oty­ığ­an, Co­muş­sa­ğan, Yol­çu, Mal­çı, Dölçü, Bi­nə­çi, Aran­çı, Da­na­çı, İl­xı­çı, Yığ­an, Qay­ta­ran, Oy­na­qan, Ana­sı, Qa­ra­sı, Ma­ma­sı, Vəl­çə, Alaş­qa, Çay­lar, Xuv­lar, Ov­lar ki­mi çox ma­raq­lı insan ad­la­rı var­dır. Müəl­lif bun­la­rın lə­qəb ol­ma­dığ­ı­nı gö­s­tə­rir, la­kin hiss olu­nur ki, bun­la­rın ço­xu lə­qəb­lər əsa­sın­da əmə­lə gəl­miş­dir. Azər­bayc­a­nın baş­qa kənd­lə­ri ki­mi, bu kənd­lə­rin ca­ma­a­tı da qə­ri­bə ay­a­ma­lar qoy­maq­dan ləz­zət alır­mış: Ölü Qur­van, Qırt-qırt Ta­mam, Dı­dı Şəm­şi, Dın­dı­lı Xa­s­məm­mət, Zağ­ar Sə­mət, Manty­or Qa­ra, Qarağ­at Yedy­ar, Pi­şix` Av­dıl­la, Bə­ki Alı, Do­şan İr­va­hım, Pa­s­doy Müba­riz, Ama­noy Nə­sif...
Ha­zır­kı gənc nəs­lin bil­mə­diyi, əha­li­nin əsrlər boyu iş­lət­diyi: bat­­man (8 kq), gir­vən­kə (400 qr.), tağ­ar (25 pud), ça­nax (8 kq.), uruf (200 qr.), xal­var (25 pud), mis­qal (4 qr.), is­dil (300 qr.), çə­rəx` (2 kq.), pud (16 kq.), tu­tam (bir qa­rış) çə­ki, ölçü ad­la­rı; quy­rux doğan ay, qo­ra bi­şi­rən ay, ma­ral bö­yürən ay, el­ba­şı qay­ı­dan ay, oylax qı­ran ay, co­muş qı­ran ay, döl ayı və s. ki­mi et­no­qra­fik za­man ad­la­rı in­san­la­rın hər şeyi necə mis­qal-mis­qal, za­ma­nı əkin-bi­çi­nə, mal­dar­lığa uyğ­un şə­kil­də necə də­qiq böldüyünə hey­rət doğ­u­rur. Kotan, xış və on­la­rın his­sə­lə­ri­nin ad­la­rı, xır­man və xır­man­la bağ­lı söz­lər, ara­ba, boy­un­du­ruq, tə­kər və on­la­rın his­sə­lə­ri­nin ad­la­rı, əkin sa­hə­lə­ri ilə bağ­lı söz­lər, tütün­çü­lük lek­si­ka­sı, zən­g­in mal­dar­lıq, bağ­çı­lıq, arı­çı­lıq, to­xu­cu­luq ter­min­lə­ri… - bütün bun­lar müəl­li­fin o vaxt­kı zəh­mə­ti­nin bə­h­rə­si olub şi­və əha­li­si­nin et­no­qra­fik lek­si­ka­sı­nın unu­dul­maq­da olan qat­la­rı­nı əha­tə edir. Keç­mi­şi öy­rən­mək istəyən gə­ləc­ək nəs­lə bun­la­rın böyük kö­məyi olac­aq­dır.
Əsər­də sözün se­man­tik cə­hə­ti - şi­və lek­si­ka­sı­nın si­no­nim, omonim və an­to­nim­liyi haq­qın­da mə­lu­mat ve­ril­miş, şi­və söz­lə­ri­nin omo­nim­liyi lüğət­də xüsu­si əks olun­muş­dur.
Ş. Kə­ri­mov zəh­mə­tə qat­la­şa­raq, xey­li fol­k­lor ma­te­ri­alı - ata­lar söz­lə­ri, tap­mac­a­lar, nağ­ıl­lar, bay­a­tı­lar, söh­bət­lər, uşaq mah­nı­la­rı top­la­mış­dır. Bun­lar müəl­li­fin ümu­mi­ləş­dir­diyi və nə­ticə çı­xar­dığı fi­kir­lə­ri əsas­lan­dır­maq üçün eti­bar­lı mən­bə­dir.
Əsər şi­və­lər­də iş­lə­nən səc­iyy­ə­vi söz­lə­rin lüğə­ti ilə ta­mam­la­nır. Hər bir söz nümu­nə-cümlə içə­ri­sin­də ve­ril­miş­dir. Bun­lar sö­zün mənşəy­i­ni və mə­na­sı­nı da­ha düzgün ba­şa düşməyə im­kan ya­ra­dır. Məsə­lən, ağ­art­maq sözü ədə­bi di­li­miz­də­ki açıb-ağ­art­maq ifa­də­sin­dən fər­q­li ola­raq, heç bir mən­fi ça­la­ra ma­lik ol­ma­dan bi­la­va­si­tə «bil­dir­mək», «söy­lə­mək» mə­na­sı­nı ifa­də edir; ajı­max (acı­maq) adə­tən bi­ri­nin ha­lı­na ac­ı­maq, ya­zığı gəl­mək mə­na­sı­nı bil­di­rir, şi­və­lər­də «ac­ığı tut­maq» mə­na­sın­da­dır; at­ma­ca­la­max - at­mac­a­lı söz­lər de­mək­dir, şi­və­lər­də «dağ­ıt­maq», «pal­ta­rı­nı yırt­maq» mə­na­sın­da­dır. Eləcə də: bo­zar­maq - böyü­mək, boz­da­max - qor­xut­maq, vas­qı­la­max - özünü sə­li­qəyə sal­maq, vı­jı­max - cəld get­mək, qı­mıl­max - giz­licə qa­ç­maq, qon­qu­max - otur­maq, day­lax­la­max - qa­ç­maq, əv­di­məx` - ye­mək, yab­ban - al­çaq, yonc­u­max - yal­var­maq, gi­lif - baca, mej­din - fər­siz, mu­zu - xə­sis, on,al­max - sağ­al­maq, yax­şı­laş­maq, ön,ür - ya­xa, sar­ma - gər­mə, te­jan­na­max - böyü­mək, ge­nəl­mək, çöz - bağ­ır­saq, çözüməx` - əri­mək, cürüm - bir par­ça, şöh­lə­məx` - kə­s­mək… mə­na­la­rın­da­dır. Bu­ra­da hər mən­bə­dən hər cür söz var­dır və bun­la­rın ha­mı­sı­nı izah et­mək müm­kündür: boz­da­max - «Də­də Qor­qud»dan gə­lən sözdür: ağ­la­maq, boz­la­maq mə­na­sın­da; söz qə­fil ha­ray-hə­şir sal­maq­la qar­şı­da­kı­nı qor­xut­maq mə­na­sı qa­zan­mış­dır; vas­qı­la­maq - rus di­lin­dən alın­mış vak­sa (çək­mə yağı) sözündən­dir: çək­mə­si­ni sil­mək, tə­miz­lə­mək, yağ­la­maq mə­na­sın­dan bütöv­lük­də özünü sə­li­qəyə sal­maq mə­na­sı­na ke­ç­miş­dir; vı­jı­max - təq­li­di söz­dən­dir, vı­jıl­tı ilə get­mək, qa­ç­maq mə­na­sın­da­dır; qı­mıl­max - çox yavaş tər­pən­mək mə­na­sın­da qı­mıl­da­maq sözü ilə bir kök­dən­dir; qon­qu­maq - «Də­də Qor­qud»da­kı «qon­maq» (otur­maq, sa­kin ol­maq) sö­zündən­dir; day­lax­la­max - də­və ba­la­sı ki­mi götürülmək, qa­ç­maq; əv­di­məx` - bir-bir yığ­maq mə­na­sın­da­dır, şi­və­də ye­məy­in ha­mı­sı­nı bir-bir ye­mək mə­na­sı ve­rir; yab­ban - ar­xa­ik «ya­ban» sözüdür («Də­­də Qor­qud»da­kı «ya­zı­da, ya­ban­da» söz­lə­ri); yonc­u­max - yön çe­vir­mək, ac­i­za­nə mürac­i­ət et­mək (Qur­ba­ni­də); kağ­an - koğ (əy­ri) sözü ilə bağ­lı ol­ma­lı­dır; gi­lif - ki/qu sözündən­dir, çu­xur yer, qu­yu de­mək­dir; mej­din - məc­nun sözüdür, də­li, ava­ra; mu­zu - mı­­zı, xır­da­çı məna­sın­da­dır; on, al­max - « Də­də Qor­qud»da­kı on,maq, on, əl­mək (yax­şı­laş­maq, sağ­al­maq) sözü­dür; ön,ür - ön, ya­xa sözündən­dir; sar­ma - sər­mək fe­lin­dən sə­ri­lən, qu­ru­du­lan de­mək­dir; te­jan­na­max - ge­nəl­mək de­mək­dir, qoy­un qar­nın­dan olan və asan­lıq­la ge­nə­lən yağ, pen­dir, mo­tal qab­la­rı ilə müqay­i­sə əsa­sın­da ya­ran­mış­dır; çöz sözü acı bağ­ır­sağ­ın çözülmə­si ilə bağ­lı­dır, çözüməx sözü də ey­ni kök­dən olub çözülüb qur­tar­maq, əri­mək mə­na­sı al­mış­dır; cürüm (Qa­ra­bağ şi­və­lə­rin­də cı­rım ) «cır­maq» fe­lin­dən­dir, cı­rıl­mış, kə­sil­miş ki­çik bir par­ça; şöh­lə­mək - şax­la­maq, şax-bu­dağı doğ­ra­maq mə­na­sın­da­dır.
Bu söz­lər sı­ra­sın­da Kar­van­sa­ray və Çəm­bə­rəx` to­po­nim­lə­ri­ni də araş­dır­maq olar. Kar­van­sa­ray sözünün mə­na­sı məl­um­dur: «karvan sax­la­nan yer, bi­na, ti­ki­li» de­mək­dir. Çəm­bə­rəx` sözünün müxtə­lif yo­zum­la­rı var­dır. B.Bu­da­qov və Q.Qey­bul­lay­ev «dağ döşündə ha­mar yer» mə­na­sın­da ( çəm­bə­rə şək­lin­də) izah et­mi­ş­lər. (1;420) La­kin heç şübhə­siz, şi­və­lə­rin özündə iş­lə­nən çəm­bə­rə sözü ilə bağ­lı­dır. Müəl­li­fin öz lüğə­tin­də bu sö­zə iki də­fə rast gəl­mək olur: çəm­bə­rə - içə­ri­si­nə qa­tıq yı­ğı­lan tu­luğ­un ağ­zı­na ti­ki­lən da­i­rə­vi çubuq; kağ­an - boy­un­du­ruğu ara­baya bağ­la­maq üçün gön­dən ha­zır­lan­mış çəm­bə­rə . Çəm­bər (çən­bər) sözü klas­sik ədə­biy­ya­tı­mız­da fars di­lin­də­ki çərx sözü ilə bir­lik­də çər­xi-çən­bə­ri şək­lin­də, «da­i­rə­vi sə­ma» mə­na­sın­da iş­lən­miş­dir. Şi­və­lər­dən ver­diy­i­miz mi­sal­lar da gö­s­tə­rir ki, çəm­bə­rə da­i­rə­vi­lik bil­di­rən ad­dır. Müəl­li­fin de­diy­i­nə görə, Çəm­bə­rək əra­zi­si qöv­sva­rı yer­ləş­mə­si ilə se­çi­lən bir əra­zi­dir.
Bəl­kə də, du­ma­nın, çə­nin da­ha tez bürüdüyü yer, çən bə­rə­si­dir bu yer­lər. Sözün so­nun­da­kı x` bu şi­və­lə­rin səc­iyy­ə­vi sə­sar­tı­mı hal­la­rın­dan­dır.
Kənd ad­la­rı­na diq­qət ye­ti­rək: Göy­çə, Şorca, Tox­luca, Cil, Ayı­bu­lax (Göy­çə şi­və­lə­ri); Qa­ra­qoy­un­lu, Cı­vıx­lı, Göl­kənd, Çay­kənd, Qa­ra­qaya, Ya­nıx­pəyə (Qa­ra­qoy­un­lu şi­və­lə­ri); Po­lad, Ala­çıq­qaya, Haq­qıx­lı (Ay­rım şi­və­lə­ri) və s. Bu to­po­nim­lə­rin türk mən­şə­li olduğu­nu izah et­məyə eh­tiy­ac yox­dur. Bun­lar ək­sə­riyy­ət eti­ba­ri­lə eti­mo­lo­g­iy­a­sı göz önün­də olan kənd ad­la­rı­dır. Et­no­qra­fik cə­hət­dən öy­rən­mək olar ki, nə müna­si­bət­lə ya­ran­mı­ş­lar, la­kin dil­çi­lik ba­xı­mın­dan ax­ta­rı­ş­la­ra o qə­dər də güc tə­ləb olun­mur. Bir qə­dər Göy­çə da­i­rə­sin­də­ki Ar­da­nış, Qa­ra­qoy­un­lu əra­zi­sin­də­ki Əmir­xey­ir, Bəry­a­bad, Sa­lah, Ay­rım da­i­rə­sin­də Ağ­kil­sə kənd ad­la­rı ba­rə­də düşünmək olar. Sa­lah - xü­su­si ad­dır və bu ad­la öl­kə­mi­zin əra­zi­sin­də Sa­lah­lı kənd­lə­ri var. To­po­ni­min qa­zax türk tay­fa­sı­na məx­sus sa­lah­lı et­no­ni­min­dən ya­ran­dığı qeyd edi­lir.(2;505) Əmir­xey­ir to­po­ni­mi­nin də birinci kom­po­nen­ti Əmir xü­su­si ad­dan iba­rət­dir; ikinci kom­po­nent isə türkcə «va­di­nin su­va­rı­lan his­sə­si» mə­na­sın­da ka­ir sözü ilə əla­qə­lən­di­ri­lir. (1;253) Baş­qa bir fik­rə gö­rə, ikinci kom­po­nent­də «sıl­dı­rım qaya» mə­na­sın­da kay­ır, ka­ir kökü var­dır. (2;316)
Hər hal­da, sıl­dı­rım qaya yox, Əmi­rə su­va­rı­lan sa­hə məx­­sus olar­dı. Ağ­kil­sə xri­s­ti­an­lığ­ın Er­mə­ni­s­tan və Gür­cüstan­dan da­ha tez yay­ıl­dığı Al­ba­niya əra­zi­sin­də­ki kil­sə ət­ra­fın­da sa­lın­mış kən­din adı­dır və bu­nun ka­to­lik er­mə­ni kil­sə­si ilə heç bir əla­qə­si yox­dur.
Kənd ad­la­rı içə­ri­sin­də Ar­da­nış to­po­ni­mi da­ha ma­raq­lı­dır. 1728-ci ilə aid mən­bə­də Ar­da­niç ki­mi qey­də alın­mış­­dır.(3;17, 1;126) Eti­mo­lo­g­iy­a­sı haq­qın­da müxtə­lif fi­kir­lər var­dır. Bir fi­k­rə gö­rə, «dağ», «dağ­lıq», «dağ kən­di» mə­na­sın­da art sözündən, mə­kan bil­di­rən -an və sözdü­zəl­di­ci -ış şə­kil­çi­sin­dən iba­rət­dir.(2,73) B.Bu­da­qov və Q.Qey­bul­lay­ev isə əha­li ilə bir­lik­də Tür­kiyə əra­zi­sin­dən gə­ti­ril­mə ad ol­duğ­u­nu (Ərz­rum və Ba­tum əy­a­lət­lə­rin­də də Ar­da­nuç ad­lı kənd­lər var­dır) qeyd et­miş, mə­na­sı­nı də­qiq­ləş­dir­mək mümkün ol­ma­sa da, iki fər­ziyyə söy­lə­mi­ş­lər. Bir fər­ziyy­əyə gö­rə, İran dil­lə­rin­də­ki ar­ta­/ar­­da - «mü­qəd­dəs» sözü ilə bağ­lı ola bi­lər. Ar­ta/ar­da sözü «po­zul­maq», «pis­ləş­mək» mə­na­sın­da qə­dim türk lüğə­tin­də də var­dır.(4;56)
Fi­k­ri­mizcə, müəl­li­f­lə­rin so­nra­kı yo­zu­mu da­ha ağ­la­ba­tan­dır: art - türk dil­lə­rin­də «dağ», «dağ ke­çi­di», «aşı­rım», anış - «eniş» sö­züdür (1;126) - ümu­mi mə­na­sı «dağ eni­şi», «dağ ətəyi» de­mək­dir.
Cı­vıx­lı to­po­ni­mi­nin əs­li ci­bik­li (baş­qa adı Çi­nar­lu ) he­sab olu­nur və ci­bik­li türk tay­fa adı­nı ya­şat­dığı gös­tə­ri­lir. (1;431-433) Çu­­bux­lu et­no­ni­mi­nin şi­və va­ri­an­tı he­sab olu­nur.(2; 635-636)
Göl­kənd sözünü yer­li əha­li kən­din əra­zi­sin­də göl­lə­rin çox­luğu ilə izah edir. To­po­nim qə­dim qul tay­fa adı ilə də əla­qə­lən­di­ril­miş­dir (Qul­kənd). (1; 323) İrə­van əya­lə­ti­nin No­vo­bay­a­zid və Şi­ra­kel nahiyə­lə­rin­də Göl­kənd ad­lı kənd­lə­rin ol­ma­sı da bu fi­k­rin ağ­la­ba­tan ol­duğ­u­nu gö­s­tə­rir.
Göy­çə to­po­ni­mi, şübhə­siz, Göy­çə gölünün adın­dan­dır. Göy­çə gölünə isə bu ad suy­u­nun ma­vi rə­ngə çal­ma­sı ilə əla­qə­dar ve­ril­miş­dir. Şorca to­po­ni­mi «şor yer» mə­na­sın­da­dır. Ağ­bu­laq sözü «iç­məyə ya­rar­lı su» mə­na­sın­da ağ sözü ilə bu­laq sözündən­dir. (1;104; 2,27)
Tox­luca kənd adı­nın əs­li Tuk­luca he­sab olu­nur və qıp­çaq­la­rın tuk tay­fa­sı­nın adı­nı ya­şat­dığı gö­s­tə­ri­lir. (1;390)
Qa­ra­qoy­un­lu to­po­ni­mi­nin Qa­ra­qoy­un­lu türk tay­fa bir­ləş­­mə­si­nin və bir­ləş­mə­nin ya­rat­dığı döv­lə­tin (1410-1468) adı­nı əks et­dir­diy­i­nə heç bir şübhə yox­dur. Bəry­a­bad to­po­ni­mi­ni isə B.Bu­da­qov və Q.Qey­bul­lay­ev mon­qolca bay­ri - «düşə­rgə» və abad - «kənd» sözlə­ri­nə ay­ır­mı­ş­lar.(1;156)
Qa­ra­qaya - « böyük, hündür» mə­na­sın­da qa­ra sözü ilə qaya sö­zünün bir­ləş­mə­sin­dən əmə­lə gəl­miş­dir.
Ay­rım kənd adı ay­rım (ay­rum) tay­fa­sı­nın adı­nı da­şı­yır. Əha­li­nin Əmir Tey­mur tə­rə­fin­dən Türkiy­ə­dən bu yer­lə­rə köçürüldüyü və sözün El-Rum sözünün tə­h­ri­fi ola bi­ləc­əyi gü­man edi­lir. (1;115)
Po­lad kən­di­nin əha­li­si Ay­rım­la­rın bir qo­lu olub, Po­lad­çayı ət­ra­fın­da mə­s­kun­la­şan­lar­dır. Ala­çıq­qaya to­po­ni­mi­nin bi­rinci kom­po­nen­ti Alac­i­ki dağ adı­nın tə­h­ri­fi he­sab olu­nur. Alac­i­ki - ala və ci­ki sözlə­rin­dən «ala dağ də­rə­si» mə­na­sı­nı ve­rir.(1;119)
Haq­qıx­lı to­po­ni­mi isə haq­qıx­lı et­no­ni­min­dən ya­ran­mış et­no­to­po­nim say­ı­lır. (2;124)
Ha­mı­sı əsil­li-köklü Azər­bayc­an kənd­lə­ri­nin ən qə­dim sa­kin­lə­ri olan be­lə bir xal­qın öz yur­du­nu məc­bu­ri şə­kil­də tərk et­mə­si, doğ­ma tor­paq­la­rın doğ­ma in­san­la­rın nə­fə­si­nə hə­s­rət qal­ma­sı ba­rə­də düşündükcə da­xi­lin­də sə­ni mən­hus bir bo­ş­luğa sürükləy­ən, adı­na «in­san» dey­i­lən qon­şu­la­rı­mı­zın ya­ra­maz­lığ­ı­na qə­zəb doğ­u­ran his­slər baş qal­dırır.

Be­lə­lik­lə, biz ke­çən əs­rin 60-cı il­lə­ri­nin el­mi tə­la­ba­tı əsa­sın­da ya­ran­mış bu əsə­ri diq­qət­lə nə­zər­dən ke­çir­dik və onun böyük zəh­mə­tin bə­h­rə­si ol­duğ­u­nu, ir­tica se­li­nin qur­ba­nı olan və bun­dan son­ra tədqi­qi mümkün ol­may­an şi­və­lə­rin fakt­la­rı ilə zə­ng­in­liy­i­ni nə­zə­rə ala­raq çap olun­ma­sı­nı fay­da­lı və zə­ru­ri bil­dik.
Qeyd et­diy­i­miz ki­mi, Şöv­kət Ma­naf oğ­lu Kə­ri­mov bu alə­­min öz ye­tir­mə­si­dir, Göl­kənd kən­din­də ana­dan ol­muş­dur. Qa­zax müəl­lim­lər in­sti­tu­tu­nu (1951-1952), Zər­da­bi adı­na Gəncə Döv­lət Pe­da­qo­ji İn­sti­tu­tu­nun dil və ədə­biyy­at fakültə­si­ni (1953-1957) bi­tir­miş­dir. Gölkənd or­ta mək­tə­bin­də müəl­lim, tə­d­ris iş­lə­ri üzrə di­rek­tor müa­vi­ni, di­rek­tor, Kar­van­sa­ray Ma­a­rif Şö­bə­sin­də in­spek­tor, Ye­re­van Döv­lət Pe­da­qo­ji İn­sti­tu­tun­da müəl­lim və­zi­fə­lə­rin­də iş­lə­miş­dir. 1989-cu il­dən Azər­bayc­an Tex­ni­ki Uni­ver­si­te­ti­nin do­sen­ti­dir. 1972-ci il­də dis­ser­ta­siya müda­fiə edə­rək fi­lo­lo­g­iya elm­lə­ri na­mi­zə­di alim­lik dərəc­ə­si al­mış­dır. 50-dən ar­tıq el­mi mə­qa­lə­nin, bir sı­ra me­to­di­ki ədə­biyy­a­tın müəl­li­fi­dir.
Göl­kənd böyük ziy­a­lı­lar or­du­su ye­tir­miş­dir. Ona gö­rə də vax­ti­lə «ki­çik aka­de­miya» ad­lan­dı­rıl­mış­dır: «Göl­kənd kən­di­nin mə­zun­la­rın­dan 20-dən çox elm­lər dok­to­ru, 100-dən çox elm­lər na­mi­zə­di ye­tiş­miş­dir. Ta­rix elm­lə­ri dok­to­ru Hə­mid Əliy­ev (mə­nim də se­vim­li müəl­li­mim ol­muş­dur - Q.K .), iq­ti­sad elm­lə­ri dok­to­ru Hə­sən Al­lah­ver­diy­ev, kimya elm­lə­ri dok­to­ru Qay­ıb­ver­di İs­kən­də­rov, tibb elm­lə­ri dok­to­ru Sa­bir Əliy­ev, kimya elm­lə­ri dok­to­ru Fir­do­vsi Sey­i­dov Göl­kənd or­ta mək­tə­bi­nin ye­tir­mə­lə­rin­dən­dir. Göl­kənd or­­ta mək­tə­bi Şöv­kət Kə­ri­mo­vun rəh­bər­lik et­diyi dövr­də (1964 -1988), xüsu­si­lə böyük müvəf­fə­qiy­yət­lər əl­də et­miş­dir». (5)
Bu söz­lər Şöv­kət müəl­li­min bir alim, bir təd­qi­qat­çı, hə­qi­qi bir pe­da­qoq ol­maq­la ya­na­şı, bac­a­rıq­lı təş­ki­lat­çı, və­tən­se­vər bir in­san ol­duğ­u­nu bir da­ha tə­s­diq edir.


İn­di Şöv­kət müəl­lim ömrünün müdrik çağ­la­rı­nı ya­şay­ır. Bir il son­ra 75-ə ça­tac­aq. Biz bu ki­ta­bı ça­pa onun 75 il­liy­i­nə hə­diyyə ki­mi ha­zır­la­dıq, ona can­sağ­lığı və da­ha do­lğun ya­ra­dıc­ı­lıq ar­zu­la­dıq.

11.02.2004


ƏDƏ­BİYY­AT

1. B.Ə.Bu­da­qov, Q.Ə.Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli to­po­nimlərin izahlı lüğəti. Bakı, «Oğuz eli», 1998.
2. İ.Bayramov. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri. Bakı, «Elm», 2002.
3. Başbakanlık Arşivi. Qapu tahrir defterleri 808. 1728-ye tari­hi. Re­van eya­leti Defteri.
4. Drevnetörkskiy slovarğ. Leninqrad, «Nauka»,1969.
5. «Xalq qəzeti»,11 mart 1998-ci il.